Janwillem van de Wetering (1931–2008)

Amsterdam, begin jaren zeventig. De stad is vol goedwillende, langharige jongeren die graag stickies roken. Maar ook de gevaarlijke drug heroïne wint terrein. Tegen dit decor onderzoeken twee rechercheurs (natuurlijk met tegengestelde karakters) of de leider van een zweverige ‘hindistische’ vereniging door moord of zelfmoord om het leven kwam. Gaandeweg stuiten ze op zijn lijfwacht, zijn geldschieter en zijn doorverkopers. De hindistische meneer blijkt een ordinaire koopman te zijn geweest die zijn drugshandel opleukte met verhalen over bewustzijnsverruiming. Deze ontnuchterende constatering is typerend voor Van de Wetering en veel van zijn personages, die grote woorden wantrouwen en oog hebben voor de rommeligheid van het dagelijks leven.

Tegelijk is het boek ook weer niet zó nuchter. Soms wordt de misere van de misdaad de rechercheurs te veel. Dan gaat de een op zijn drumstel spelen en de ander pakt zijn fluit, zodat ze zich samen in de muziek kunnen verliezen. De Gier kijkt soms ‘vertederd’ naar zijn collega en de langharige jongeren noemen hem eerst een ‘brave’ en daarna ook nog een ‘aardige agent’. Het toppunt van softheid is wel de ontmoeting tussen De Gier en de vader van zijn date. De twee mannen blijken gelijkgestemde zielen te zijn en dit ontroert hen diep. De toon is eerst nogal plomverloren hooggestemd, bijvoorbeeld als de echtgenote van de vader De Gier ‘teder’ (populair woord bij Vd Wetering) aankijkt en zegt: ‘je hebt mijn man beter gemaakt’, i.e. van zijn depressie genezen. Daarna daalt de scene weer razendsnel in het prozaïsche af. Het effect heeft iets kitscherigs. Anderzijds is het bijzonder en ambitieus dat een detective zich aan een dergelijke scene waagt.

Over het algemeen is de toon mild en onopgesmukt. Onthecht, misschien wel. Van de Wetering heeft de levenshouding die hij opdeed in een Japans klooster (zie De lege spiegel), getransponeerd naar de Amsterdamse binnenstad. Des te opvallender is de scene waarin de rechercheurs aankloppen bij een psychiatrisch ziekenhuis. Ze spreken met de psychiater, een vrouw waar ze allebei geen klik mee hebben: ‘Zal wel lesbisch zijn, dacht De Gier. Vrouwen met dat soort jasjes zijn altijd lesbisch. Daarom heeft ze ook zo’n zware stem. Verkeerde hormonen. Zit hier om haar macht te kunnen uitleven, iedereen moet doen wat ze zegt.’ Nou ja! Dat is wel een heel onaardig oordeel, uit de mond van deze gevoelige, vriendelijke rechercheur.… (meer)

Kyoto, eind jaren vijftig. De 26-jarige Jan Willem van de Wetering, die zakenman in Zuid-Afrika en filosofiestudent in Londen is geweest, wordt leerling in een Zenklooster. In zekere zin is het zijn antwoord op de tweede wereldoorlog. In een documentaire uit 2004 vertelde Van de Wetering over de afschuw waarmee hij Joodse vriendjes weggevoerd zag worden. Zo expliciet is De lege spiegel niet, maar we lezen wel:

‘Ik dacht dat ik de Boeddhistische theorie wel kon begrijpen. Het leven is lijden. Natuurlijk. Er bestaat zuiver lijden, de lichamelijke ellende die ik me uit de oorlogsjaren herinnerde. Er bestaat verveling, die had ik op school meegemaakt.’

In het klooster hoopt hij verlichting en onthechting te vinden: het vermogen om zich los te maken van het leed in de wereld.

Om kort te gaan: dat lukt niet. Eerst worstelt hij maanden en maanden met de kloosterdiscipline, die hem veel fysieke pijn (door al dat zitten in dezelfde houding) en slaapgebrek brengt. Het dieptepunt is Rohatsu, een week van extra intensieve meditatie. Daarna lijkt het ergste leed geleden. Het lukt hem weliswaar niet om zijn koan (een soort meditatief raadsel) op te lossen, maar:

‘In een boek over Tibetaans Boeddhisme las ik dat iemand, die zijn bestaan organiseert, het overal gezellig kan hebben, zelfs in de hel. Ik was het daarmee eens, ik had het voor elkaar gekregen om het gezellig te hebben in een Zenklooster.’

Deze tevredenheid is van korte duur. Hij raakt gefrustreerd, nog steeds over de harde kanten van zijn monnikenbestaan, maar vooral omdat hij in zijn eigen ogen geen vorderingen maakt. Een mooie parallel voor Janwillems toenemende somberheid is de duistere skepsis van medeleerling Gerald, die verhalen vertelt over Zenleerlingen die zich voor de trein wierpen of door hun meester (leraar) werden doodgeslagen. Uiteindelijk besluit Janwillem dat het genoeg is. Hij neemt de boot naar Marseille.

Helemaal mislukt is zijn zoektocht niet. Bij zijn afscheid zegt de meester (in andere bewoordingen) dat de zaden voor zijn verlichting zijn geplant en dat ze vast later zullen ontkiemen:

‘De hoofdmonnik keek me vriendelijk aan en de meester glimlachte. Het zware sombere gevoel dat ik ook in Kobe niet was kwijtgeraakt viel van me af.’ Dit einde lijkt een beetje op dat van The catcher in the Rye, ook geschreven door een westerse boeddhist: de protagonist vindt niet wat hij zoekt, maar misschien zal hij het later vinden.

De lege spiegel is een geweldig boek. Het staat bol van de informatie over de Zentraditie en het Zenleven, maar altijd is die informatie ingebed in de dagelijkse ervaringen van de hoofdpersoon, de gesprekken die hij voert, de Zenverhalen die hem door andere monniken verteld worden. Het is genuanceerd over de motieven van Janwillem zelf en over de karakters en het gedrag van de mensen om hem heen. Het is een nuchter, poëtisch en oprecht boek.

Je hebt niets aan dit boek als handleiding voor meditatie (kies daarvoor Jon Kabat-Zinn, Wherever you go there you are). Dit boek is als een roman: het geeft geen antwoorden, het laat alleen de driehonderd kleuren zien waarmee een vraag weerspiegelt in iemands ziel.… (meer)