De bottomline (en meteen de slotzin) van dit boek is simpel: “Sommige aspecten van religies zijn te nuttig, doeltreffend en intelligent om alleen aan de gelovigen te worden overgelaten”. Een zelfverklaard atheïst die – gespreid over 300 bladzijden en geïllustreerd met tal van foto’s – een uitgebreide lofrede houdt op religie, als dat geen provocatie is. En daar blijft het niet bij: het is meteen ook een onbarmhartige afrekening met het moderne seculiere denken. Voortdurend wijst de Botton op de grote tekortkomingen van het atheïsme (en ik neem aan dat hij daar in één moeite ook het agnosticisme en het iets-isme toe rekent): het biedt geen antwoord op de onmiskenbare behoeften van de menselijke ziel. Vooral de Romantiek met zijn hyper-individualisme en zijn afkeer van oude instituties zou er volgens hem voor hebben gezorgd dat de wending weg van religie meteen een miskenning was van de menselijke nood aan gemeenschapszin, zingeving, troost, morele voorbeelden, rituele handelingen, enzovoort. Dit is uiteraard historisch gezien je reinste onzin, want net de Romantiek bracht in de 19de eeuw een religieuze heropleving tot stand. Het typeert dit boek ten volle: de Botton maakt er echt een rommeltje van en benadert zowel religies als het atheïsme alsof het eenduidige en onveranderlijke gegevenheden zijn.
Niet dat zijn analyse helemaal onverdienstelijk is: terecht schrijft hij aan religies een aantal eigenschappen toe die inderdaad eeuwenlang een positieve rol hebben vervuld, en dat nog altijd doen. Zoals gezegd is dat volgens de auteur vooral de onderkenning van de menselijke zwakheid, het menselijk gevoel van nietigheid en tekortschieten, de nood aan troost, vergeving en een moreel voorbeeld, en de inzet voor de ruime gemeenschap. De Botton illustreert ook mooi hoe religies door de tijd heen een heel arsenaal aan technieken hebben ontwikkeld die de mens op tijd en stond confronteren met zijn tekortkomingen, en handige manieren voorstelt om daaraan te ontsnappen. Soelaas voor de ziel is voor hem geen negatief aanbod. En uiteraard komt dat nog het meest tot uiting in de kunst en het onderwijs, niet toevallig de hoofdstukken die in dit boek het ruimst en het best zijn uitgewerkt.
Maar tegelijk is dit een erg eenzijdige benadering van religies. De Botton gaat in zijn ijver om de goede kanten van godsdiensten te laten zien, zo maar eventjes voorbij aan de nefaste rol die ze ook hebben gespeeld in het aanwakkeren van angst of een overmatig schuldbesef, om nog te zwijgen van het fanatiek exclusivisme dat eindeloze bloedige conflicten en oorlogen op gang heeft gebracht. Nog een punt van kritiek is dat hij die religies, zogezegd om praktische redenen, beperkt tot bijna uitsluitend het christendom (en dan nog vooral de katholieke variant). Het jodendom en het boeddhisme komen af en toe ter sprake, en de 2de religie ter wereld, de islam, blijft zelfs helemaal onvermeld. Hij doet ook alsof alle voorbeelden die hij aanhaalt permanent en universeel kenmerkend waren en zijn voor de betrokken religie, waarbij hij volledig voorbijgaat aan de historische en geografische bepaaldheid van religieuze kenmerken.
Tenslotte vind ik het echt getuigen van intellectuele luiheid als hij voorstelt dat het seculiere leven gewoon maar de interessante brokken van religies moet overnemen, zonder die rare hocus pocus die eraan vastzit. Dit is echt te gemakkelijk geredeneerd, want net die rare hocus pocus is in veel gevallen de inspiratiebron en de voedingsbodem geweest van die zogezegd positieve eigenschappen, en die kan je niet zomaar opzijschuiven. Versta me goed: net als de Botton vind ik een discussie over het bestaan van een God onzinnig en naast de kwestie. Maar de kern van religies is wel dat de zingeving van het menselijk bestaan net wordt gelegd bij iets dat de mens zelf overstijgt. Neem dat weg, en dan krijg je uiteindelijk het lijstje met zielloze handelingen en technieken dat de Botton voorstelt. In een van zijn slothoofdstukken stelt hij kort de seculiere religie voor die de 19de eeuwse positivist Auguste Comte heeft uitgewerkt; het is meteen de perfecte illustratie van hoe pover zijn alternatief is. Neen, dit boek is, ondanks enkele verdiensten, een echte tegenvaller. ( )

De Botton vat de opzet van zijn boek zelf ergens in een notedop samen als "poging om een afkeer van de bovennatuurlijke kant van religie te verzoenen met bewondering voor bepaalde religieuze ideeën en gebruiken" (p. 294). Naar mijn mening slaagt hij hier maar gedeeltelijk in. Echt overtuigen vind ik hem niet. De Botton focust vooral op het goede en bruikbare dat binnen religieuze instituten is terug te vinden. In beperkte mate gaat hij ook wel in op hoe religies het vermogen tot het kwade in mensen aan banden proberen te leggen. Maar hij gaat er wat aan voorbij dat een geïnstutitionaliseerde religie ook als grote groep kan worden beschouwd en vanuit die hoedanigheid ook een belangrijk potentieel heeft dat naar het negatieve kan worden gewend. Graag had ik gezien dat De Botton in dit boek ook het debat was aangegaan met niet enkel a-theïsten maar ook met anti-theïsten zoals Richard Dawkins en Christoper Hitchens. Anderzijds heeft De Botton wel een punt wanneer hij stelt dat "als we bijgeloof verwerpen, moeten we oppassen dat we niet in de verleiding komen de minder hoogstaande verlangens te negeren die religies zo goed hebben herkend en zo waardig weten weg te nemen (p. 172). De Bottons pleidooi voor een seculiere herwaardering en herdenken van waar religie onze aandacht wel constant op richt, komt het best tot zijn recht in de hoofdstukken over kunst en over architectuur. Hierin pleit De Botton voor musea en seculiere tempels die de aandacht vestigen op belangrijke emoties en abstracte thema's , in plaats van heiligdommen gewijd aan geïncarneerde godheden" (p. 269). Met spijt ziet De Botton hoe seculiere intellectuelen ervoor terugschrikken om gebruik te maken van de macht van instituten om zo hun ideeën enige kans te geven om de wereld ingrijpend te veranderen. ( )

I read the book in the dutch translation. The first chapter promised that this book would tell me how to use the good parts of religions. But it turns out to be a book from a religion fanatic. Everything the religions do is good and everything that atheists do is wrong. Mr. de Botton is like an american television pastor who wants to convert atheists into believers, preferably into jews. His arguments are very poor and his examples are not to the point. It was really difficult to read the whole book. My advice: if you are interested in religion you better read the bible than this book! ( )