LU ( )

Ik merk dat dit korte boekje weinig mensen onverschillig laat: sommigen vinden het maar vaag gewauwel, anderen hemelen het op als een geniaal geschrift. Het is als met de eeuwige discussie over het halflege of halfvolle glas. Ik neig in dit geval naar het halfvolle.
Nooteboom, en dat verklaart wellicht de heel uiteenlopende waarderingen, heeft echt wel zijn best gedaan om de lezer in verwarring te brengen. Hij laat een vrij klunzige leraar oude talen uit Amsterdam wakker worden in een kamer in Lissabon, springt vervolgens over en weer in tijd en ruimte, sleurt er een platonische relatie met een 16-jarige leerlinge en een echte, kortstondige relatie, met een wraakzuchtige collega-lerares bij, en stapt in het 2de deel van het boek in Lissabon op de boot voor een wellicht imaginaire overtocht naar Brazilië, in het gezelschap van een 6-tal mensen, duidelijk afsplitsingen van zijn eigen persoonlijkheid.
Uit deze korte beschrijving kan de ervaren lezer al verwijzingen opmaken naar Kafka, Pessoa, Conrad en Zweig. Daar komt nog bij dat het hoofdpersonage dweept met de Latijnse taal en dan vooral de Metamorfose-verhalen van Ovidius. En dan zijn er ook de filosofische mijmeringen over tijd en werkelijkheid, zoals we die bij Nooteboom later meer uitgewerkt terugvinden in zijn roman Allerzielen, maar dan geplaatst in Berlijn.
Kortom, er zit behoorlijk wat in dit amper 90 bladzijden tellende boekje, en in die zin kan je het gerust een virtuoze vingeroefening noemen, helemaal in de lijn van het modieuze postmodernisme op het einde van vorige eeuw. Stilistisch is het boekje nogal ongelijk, maar de ontknoping in de laatste 10 bladzijden mag je gerust wervelend noemen.
Samengevat: verwacht geen sublieme hoogvlieger, maar in het Nederlandse taalgebied mag dit boekje er echt wel wezen. ( )

Boeiend boekenweekgeschenk uit 1991 en voor mij een interessante kennismaking met het werk van Cees Nooteboom. Het hoge aantal verwijzingen naar de klassieke oudheid bevordert de leesbaarheid niet en komt wat intellectualistisch over. ( )

Deze korte roman is vooral een bespiegeling over leven en dood, over reizen en herinnering.
Leraar klassieke talen Herman Mussert wordt op een morgen wakker in Lissabon, terwijl hij in Amsterdam was ingeslapen. Althans zo beleeft hij het. Hij wordt wakker in de hotelkamer waar hij zoveel jaren geleden met vriendin en collega biologie Marie Zeinstra, enige dagen heeft doorgebracht. Eigenlijk had Marie Zeinstra een vaste relatie met de gymleraar Arend Herfst, maar als Arend in de ban raakt van een leerling, Lisa d’India, zoekt Maria troost bij Socrates, zoals Mussert door zijn leerlingen wordt genoemd. Socrates op zijn beurt wordt volledig in beslag genomen door dezelfde Lisa. Droom of herinnering? Het verhaal wordt als werkelijkheid verteld.

Wandelend door Lissabon komt alles weer boven. De woordenstrijd tussen Maria en Herman staat centraal. Maria is gepreoccupeerd door de werkelijkheid, Herman door de droom en de verhalen die een fantastischer werkelijkheid representeren. In het tweede deel verdwijnt hij op een boot met zeven willekeurige medepassagiers, die op den alle hun eigen verhaal vertellen. Ze lijken op den duur ook meer als verhaal dan als werkelijkheid door het leven te gaan. De boot steekt de oceaan over van Belem in Lissabon naar Belem in Brasilië. Het lijkt op een overtocht van leven naar dood (de Styx?). Aan het eind ziet de ik van het verhaal zichzelf in Amsterdam naar een foto kijken. De ik wordt de regisseur van dit alles, maar aan de andere kant van de dood is er geen leven meer voor de ziel, alleen voor het lichaam dat steeds in allerlei metamorfosen zou doorleven. Eigenlijk is dat de grote filosofische stelling van het boek: het lichaam is onsterfelijk, maar we merken het niet; de ziel immers sterft.

Veel elementen uit dit boek komen terug in Nachtzug nach Lissabon (2004) van Pascal Mercier, ook een filosofische roman, waarin allerlei elementen: Lissabon, het einde van de wereld, de vraagtekens aan de andere kant van het water, de mogelijkheid van vele levens, waarvan je er eentje kiest, enz. enz. Herinneringen en verbeeldingen die je in staat stellen vele levens tegelijk te leven, de ongrijpbaarheid van de ziel. ( )