Uit het nawoord van Marita Mathijsen
Al meer dan honderdvijftig jaar staat de Max Havelaar op eenzame hoogte in de Nederlandse literatuur. Als er canonlijstjes gemaakt worden, prijkt Max Havelaar altijd bovenaan. De roman heeft een bepalend lidwoord gekregen, en dat is al een teken van hoge achting. Je spreekt in Nederland over dé Nachtwacht, hét straatje van Vermeer, dé Gijsbrecht. Minder bekende romans, toneelstukken of schilderijen krijgen dat lidwoord niet. Er zijn heel veel romans geschreven in de negentiende eeuw, en heel veel boeken over Nederlands- Indië, maar de meeste daarvan zijn vergeten. Geen enkele roman heeft zo’n diepgaande invloed gehad op de Nederlandse literatuur en de publieke opinie als ‘de’ Max Havelaar.

Er zijn twee lijnen die ik wil uitwerken om te verklaren waarom de Max Havelaar in de overlevingstheorieën van Darwin past. Die twee lijnen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: de esthetische lijn en de ethische lijn. Op beide gebieden scoort Multatuli hoog, en dat is waarschijnlijk het geheim van zijn hoge survivalgehalte.

De vertelstructuur van Max Havelaar is een van de voornaamste pluspunten van de intrigerende werking van de roman. Multatuli manipuleert de lezer op een fascinerende manier. De meesterzet zit in de opening van de roman. Om de lezer op zijn hand te krijgen, begint Multatuli met de figuur van Batavus Droogstoppel, en die introduceert hij zo droog en zo rechtlijnig dat de lezer al heel snel een afkeer van hem krijgt. Tegelijkertijd raakt hij geïntrigeerd, want er schuilt in die rechtlijnigheid veel humor. De eerste zin van het boek is geniaal in zijn droogheid (‘Ik ben makelaar in koffi , en woon op de Lauriergracht, no 37.’), terwijl de tweede zin begint met venijn: ‘Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen.’ Droogstoppel schrijft geen romans of zulke dingen. Enerzijds doet hij alsof het schrijven van een roman een gewoonte kan zijn, zoals neuspeuteren, of de schouwburg bezoeken, dus iets makkelijks. Anderzijds stelt hij de roman meteen in een kwaad daglicht, door de toevoeging ‘of zulke dingen’. Wat doet een makelaar in koffi e die een roman gaat schrijven vervolgens? Hij bestelt papier: ‘een paar riem papier extra’. Een romanschrijver zou een schema ontwerpen, zou rust in huis afdwingen of een huis op de hei huren. De makelaar houdt het bij de materialiteit van papier.
In het vervolg wordt duidelijk waarom Droogstoppel romans niet hoog heeft zitten. Droogstoppel is een man van zaken, en hij vindt dat je in romans wordt opgelicht. Een romanschrijver vertelt dingen die nooit gebeurd zijn. Tussen de regels door moet de lezer concluderen: de zakenman Droogstoppel zal je niet oplichten, hij houdt zich aan de waarheid.

Vanaf de tweede alinea houdt Droogstoppel een tirade tegen de literatuur. Hij leest gedichten alsof ze letterlijk genomen moeten worden. Als de kinderdichter Hieronymus van Alphen schrijft: ‘Hoe dankbaar is mijn kleine hond / Voor beentjes en wat brood’, is het commentaar van Droogstoppel dat hij geen hond heeft, en dat Van Alphen dus niet over ‘mijn hond’ mag praten. Bovendien zijn honden onzindelijk. Droogstoppel beschouwt verzen maken als een ambacht, ‘zeker minder moeielyk dan ivoordraaien’, dus aan te leren. Het is prima als mensen verzen maken, maar het lastige is dat verzenmakers altijd moeten liegen. Want vanwege het rijm zegt de dichter: ‘De lucht is guur, en ’t is vier uur’, ook al is het eigenlijk kwart voor drie. Om te rijmen moet de dichter liegen.

Max Havelaar geldt terecht als een van de belangrijkste werken uit de Nederlandse literatuur. Het boek was een felle aanklacht tegen de misstanden als gevolg van het Nederlandse bewind in Nederlands-Indië. Het is een raamvertelling met verschillende verhaallijnen die knap in elkaar geweven zijn. ( )

Nog altijd impressionante aanklacht. Literair hoogstaand vooral in Droogstoppel-figuur (en de constructievondst), de toespraak tot de hoofden van Lebak, het verhaal van de Japanse Steenhouwer en dat van Saïdjah en Adinda. Maar toch duidelijk stilaan te zwaar op de hand in het middenstuk met tal van uitwijdingen en beschrijvingen.
Al eerste keer gelezen toen ik 16 was. ( )

In dit boek wordt uitgebreid verslag gedaan door assistent-resident Max Havelaar over de mistoestanden in Lebak (Indië). De "gewone man" in Indie wordt uitgebuit door de regent (= een inlandse leider). Havelaar ontdekt dat dit probleem bekend is bij alle hogergeplaatsten; echter niemand neemt de verantwoordelijkheid om de situatie te veranderen. Hij ziet dat het voor alle op alle "niveau's"hetzelfde probleem speelt: niemand durft aan zij meerdere te zeggen dat de situatie waar hij verantwoordelijkheid over draagt niet OK is. De meerderen steken ook bij voorkeus de kop in het zand en willen eigenlijk ook alleen maar horen dat alles naar wens verloopt.
tegelijkertijd speelt het verhaal van een makelaar in koffie, die denkt heel intelligen en ruimdenkend te zijn, maar die eigenlijk heel erg kleinburgerlijk is.
Het boek staat op de boekenlijsten voor middelbare scholieren. Ik mijn optiek zou dit verboden moeten worden omdat het een veel te ingewikkeld thema is. Ik denk dat je toch wat meer levenservaring nodig hebt om dit boek te kunnen begrijpen en op waarde te kunnen schatten. ( )

Een boek dat ik zowat jaarlijks herlees! ( )