Met In ongenade werd J.M. Coetzee wereldberoemd. Het geldt inmiddels als een moderne klassieker. In ongenade werd verfilmd als Disgrace.

Voor een man van zijn leeftijd, tweeënvijftig, gescheiden, heeft hij het probleem van de seks naar zijn idee heel aardig opgelost. Iedere donderdagmiddag rijdt hij naar Green Point. Stipt om twee uur drukt hij op de bel bij de ingang van Windsor Mansions, zegt zijn naam en gaat naar binnen. In de deur van nummer 113 staat Soraya op hem te wachten.

Een wetenschapsman, werkzaam aan de universiteit maar in ongenade gevallen door een affaire met een studente, trekt zich terug op de afgelegen boerderij van zijn dochter, in de hoop enig evenwicht in zijn leven aan te brengen.

Maar de harde werkelijkheid rukt meedogenloos op en verstoort alle broze relaties. Hij wordt samen met zijn dochter het slachtoffer van een gewelddadige actie.

Er zijn ongetwijfeld verschillende manieren om dit werk te lezen, te interpreteren, maar de lees-sleutel die mij in “Disgrace” het meest aansprak is die van het “moeilijke loslaten”. En dan gaat het in de eerste plaats om het generatieconflict tussen vader David Lurie en dochter Lucy. Uit ervaring (samen met mijn vrouw heb ik 4 kinderen grootgebracht, enfin, aan 2 ervan zijn we nog bezig) weet ik dat loslaten een essentieel proces is in het opvoedingsproces en dat dat geen gemakkelijke zaak is: datgene waar je innig mee verstrengeld bent geweest, waar je volledig voor verantwoordelijk was en voor zorgde, rukt zich geleidelijk (of soms schoksgewijs) los van jou, gaat zijn eigen weg, maakt zijn eigen keuzes, ook al zijn dat niet de jouwe. En dat is goed zo en bovendien fascinerend om te volgen, maar emotioneel best lastig, en dan was het bij ons niet eens zo dramatisch, integendeel.
Wat David en Lucy meemaken is echt wél dramatisch te noemen. David verliest zijn job als docent aan de universiteit nadat hij een studente verleid had, eigenlijk tegen haar zin, en weigerde zijn fout in te zien (de David van dit eerste deel wordt door Coetzee bewust als een afschuwelijke vent afgeschilderd). Zijn dochter Lucy wordt op haar afgelegen boerderij overvallen en verkracht door drie zwarten (David is in de buurt, maar kan niets doen). Beiden gaan heel verschillend om met het drama: David schermt met abstracte begrippen als gerechtigheid, schuld en wraak, Lucy wil gewoon voort met haar leven. De twee gaan voortdurend in conflict daarover en vooral David begrijpt niet waarom ze zich zo meegaand opstelt.
Hier komt de Zuid-Afrikaanse problematiek op de proppen. Lucy geeft het zelf aan: in een ander land zou ze misschien in opstand komen, maar niet hier, dit is Zuid-Afrika. Lucy begrijpt dat haar persoonlijk drama deel uitmaakt van een groter geheel, dat haar verkrachting misschien een vorm van vergelding is voor wat vroeger is gebeurd, en dat je haar onderwerping aan haar zwarte knecht Petrus kan zien als een vorm van belasting om te mogen blijven wonen in Zuid-Afrika. Voor David is zo’n houding onaanvaardbaar, want daarmee worden ook alle goede kanten van de vroegere situatie overboord gegooid.
David kan niet aanvaarden dat de tijden veranderd zijn, zowel voor de verhouding tussen mannen en vrouwen als vooral in de verhouding tussen de bevolkingsdelen (grosso modo blank-zwart). In die zin is het generatieconflict tussen vader David en dochter Lucy ook te begrijpen in termen van “loslaten”: David moet het recht van Lucy op eigen levenskeuzes leren aanvaarden, maar hij moet ook zijn oude beeld van Zuid-Afrika, en ruimer dat van beschaving en mens-zijn loslaten.
Intrigerend en problematisch vind ik de vraag hoe autobiografisch dit werk is, met andere woorden hoe Coetzee zelf denkt over de ingrijpende veranderingen in Zuid-Afrika na het einde van het apartheidsbewind. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat Coetzee de verandering vooral duidt in termen van verval (het toenemende geweld, het verdwijnen van beschaving, het irrelevant wordt van taal…). Hij mag David dan wel afschilderen als een sukkelaar die zich niet weet aan te passen, ergens tussen de lijnen lees ik dat David eigenlijk geen andere keuze heeft, als hij zichzelf en de beschaving waar hij voor staat (met al zijn griezelige kanten) niet wil verraden. In die zin hou ik een erg ambigu gevoel over aan dit boek, en lijkt het wel of ook Coetzee met dit werk zijn afscheid van Zuid-Afrika aankondigde en daarmee de uitzichtloosheid van het land wilde benadrukken. Moeten we de slotzin: “Yes, I’m giving him up”, in die zin begrijpen?
De dynamiek die zich in dit boek ontvouwt, heeft echte Shakespeareaanse allures: David zit gevangen in zijn eigen kijk op de wereld, en houdt dat vol tot (bijna) op het einde van het boek (is de analogie Lurie-Lear te gezocht?), ondertussen erg worstelend met de dramatische gebeurtenissen rond hem en met de onthutsende andere reacties op die gebeurtenissen, vooral door zijn dochter. Pas helemaal op het einde wordt een vorm van catharsis gesuggereerd, maar dan wel redelijk subtiel.
Er zijn waarschijnlijk nog zeker 10 andere manieren om Disgrace te lezen, en dat zegt iets over de complexiteit en de gelaagdheid van deze roman. Opvallend bijvoorbeeld is de speciale rol die dieren in dit werk spelen, en dan vooral honden. Er is de parallel tussen de manier waarop honden zich slaafs onderwerpen aan hun baas en dochter Lucy ten aanzien van de nieuwe zwarte meesters. En er is de bijzondere omgang van David met de honden in de dierenkliniek: via dit thema illustreert Coetzee hoe zich een verandering in David voltrekt, die uiteindelijk misschien (want Coetzee expliciteert dat niet) leidt tot aanvaarding.
Tenslotte: dit is ongetwijfeld een meesterwerk, Coetzee presteert hier op het toppunt van zijn kunnen zowel inhoudelijk als stilistisch. Maar ik kan er niet aan doen: de vroegere werken van Coetzee (In the Heart of the Country, Waiting for the Barbarians, The life and Times of Michael K., Age of Iron) spraken mij meer aan, misschien omdat deze boeken meer het bredere kader van beschaving en barbarij tot onderwerp hebben. ( )

Een heel mooi geschreven verhaal over een blanke man van middelbare leeftijd die door de verhouding met een veel jongere student van de universiteit moet vertrekken: in ongenade. Hij gaat naar het platteland war zijn dochter woont, een zelfstandige vrouw die in haar eentje een soort boerderij probeert te runnen. Ze worden overvallen en Lucy wordt verkracht door 3 mannen. Ze wordt zwanger en wil perse blijven op haar eigen terrein. Ze aanvaardt de bescherming van Petrus, een Afrikaan, zeer tegen de zin van haar vader. De gevolgen van de apartheid zijn nog duidelijk voelbaar in de verhoudingen tussen mensen. ( )

Coetzee blijft één van mijn topauteurs, steeds intrigerend, zet steeds aan tot nadenken en keuzes maken, altijd prachtig verwoord... ( )

Rauwe, authentieke roman over een leraar die in ongenade valt. Krachtig proza. ( )