September 2021… Van zo lang is het intussen kennelijk geleden dat ik nog een boek van de Britse filosoof Alain de Botton gelezen en besproken heb. En dat terwijl ik intussen toch twee keer zoveel boeken van hem in mijn kasten heb staan. Toen ik immers Ode aan het kijken https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2021/09/ode-aan-het-kijken-alain-de-bot... besprak, kon ik melden dat behalve dát boek ook nog De kunst van het reizen en Hoe Proust je leven kan veranderen in mijn bibliotheek te vinden waren, maar in 2023 kwamen daar Religie voor atheïsten, De troost van de filosofie en, ten slotte, Proeven van liefde bij. De hoogste tijd dus om er nog eens eentje ter hand te nemen en waarom dan niet meteen de jongste aankoop? Zeker omdat die jongste aankoop meteen ook zijn oudste boek is. Essays in love, zoals het boek in het Engels heet, dateert immers uit 1993, terwijl Ode aan het kijken in 2012 werd gepubliceerd.

En toch is er enige overlapping tussen beide boeken: het hoofdstuk Over waarachtigheid in Ode aan het kijken is een uittreksel uit Proeven van liefde. Of toch uit Essays in love, want het hoofdstuk Echtheid in Proeven van liefde is dan wel gebaseerd op dezelfde Engelse tekst, maar de vertaling is een andere, terwijl beide boeken toch bij dezelfde uitgeverij, Atlas, verschenen zijn. “De ironie van de liefde wil dat we het gemakkelijkst en met de meeste zelfverzekerdheid de mensen verleiden tot wie we ons het minst aangetrokken voelen, aangezien we bij een intens verlangen niet in staat zijn de daarvoor vereiste onverschilligheid op te brengen en bij een aantrekkelijk iemand worden geplaagd door een gevoel van minderwaardigheid ten opzichte van de perfectie die we de aanbedene toedichten”, zoals de eerste zin in Over waarachtigheid luidt, was in Echtheid bijvoorbeeld nog deze: “Het is een van de ironische kanten van de liefde dat we hen die ons het minst aantrekken het makkelijkst met overtuiging verleiden; de ernst van het verlangen blokkeert het noodzakelijke spel van achteloosheid en de aantrekkingskracht veroorzaakt een minderwaardigheidsgevoel ten opzichte van de perfectie die we in de geliefde hebben aangetroffen.” Die laatste vertaling, van de hand van Harry Pallemans, is ondanks het feit dat ze zo’n zestig tekens korter is, eerlijk gezegd stukken leesbaarder dan de eerste, van de hand van Jelle Noorman, wat toch maar – mocht dat nog moeten – mooi aantoont dat het er wel degelijk toe doet wie een werk vertaalt.

Los daarvan: ook context is niet onbelangrijk. Noch op de achterflap noch binnenin Ode aan het kijken wordt vermeld dat de verschillende hoofdstukken van het boekje uittreksels uit andere boeken van de Botton zijn. Voor zover ik bij de bespreking van dat boekje wist, ging het hoofdstuk Over waarachtigheid dan ook “over… een afspraakje en hoe tijdens dat afspraakje jezelf te blijven”, waarna de Botton het in het hoofdstuk Over werk en geluk over “ernstiger dingen” had. Een idee waar ik van moet afstappen nu ik ook de context, zijnde de rest van Proeven van liefde gelezen heb: de Botton heeft, weliswaar op soms bijzonder grappige wijze, een ernstig werk over liefde geschreven. Niet over liefde voor de abstracte “naaste”, waarheidsliefde of iets dergelijks, maar over ‘romantische’ liefde tussen twee mensen. En nog wel in een bijzondere vorm: Proeven van liefde wordt namelijk beschouwd als fictie, maar is wel degelijk een bijzonder diepgravend filosofisch werk. Of de ik-figuur en de vrouw op wie hij verliefd wordt, Chloé, werkelijk fictief zijn, valt niet eens op te maken uit dit boek. Als ze dat wél zijn, heeft de Botton ze zéér overtuigend als echte mensen neergezet en zijn ze geen bordkartonnen personages gebleven waaraan de filosofie werd opgehangen. Wat dat geeft in de film My Last Five Girlfriends, de op het boek gebaseerde film van Julian Kemp uit 2010, weet ik niet, maar het lijkt me sterk dat een film van anderhalf uur dit boek van tweehonderdtweeëndertig bladzijden eer kan aandoen. Het feit alleen al dat Chloé in de film is opgesplitst in vijf personages lijkt dat ook duidelijk te maken.

Nu goed, dit is geen filmbespreking, terug over naar het boek. Fictie of niet, de Botton heeft niet alleen de hoofdstukken netjes in stukken gehakt (en de stukken vervolgens genummerd), maar ook de liefde. Beginnend bij de neiging van geliefden om hun ontmoeting als voorbestemd te zien en eindigend bij een zelfmoordpoging en dan opnieuw verliefd worden (zij het dan op een ander), passeert zijn ik-persoon langs de idealisering van de geliefde, verleiding, het beste van jezelf tonen zonder zo leugenachtig te worden dat er niks meer van jezelf overblijft, seks, de vraag of de ander wel echt van je houdt en wat er dan wel aan die ander mankeert om van iemand als jij te houden, Valse noten, verdraagzaamheid en hoe die zich verhoudt tot liefde, schoonheid en de subjectiviteit daarvan, Van liefde spreken, het verschil tussen de werkelijkheid en wat je in iemand ziet, waanideeën, intimiteit en het ontstaan van een gedeelde geschiedenis, het ‘ik’ in het ‘wij’, romantische heimwee (naar de mogelijke relaties die je mist door in een relatie te zitten), anhedonie, overspel en de reactie daarop, Romantisch terrorisme, ‘goed’ en ‘kwaad’ bij het beëindigen van een relatie, het vervolgens jezelf de dieperik in denken en dan weer de ander, en ten slotte het helen van de wonden. Als je dat hele pad volgt en er niets van jezelf in herkent, ben je wellicht kort van geheugen. Als je het niet helemaal kán volgen, omdat je – bijvoorbeeld – nog steeds bij je eerste lief bent, des te beter. Als je van oordeel bent dat het ik-personage het allemaal toch lichtjes overdrijft: dat kan kloppen. Dat van dat voorbestemd zijn, dat idealiseren, de verleiding, de moeilijke evenwichtsoefening tussen je beste ik en je ‘ware’ ik, je brein met moeite op halt kunnen zetten bij het vrijen, de valse noten, de vraag waar verdraagzaamheid begint en liefde ophoudt, en nog een paar van de ‘stappen’, die herken ik zeker – zij het dat ze niet altijd zo uitgesproken waren als bij de ik-persoon van dit boek, maar angst om gelukkig te zijn (anhedonie) heb ik bij mijn weten nooit gehad en zelfmoordpogingen heb ik nooit ondernomen, ook niet als het met de liefde even niet meer goed kwam. Er is de Botton wel eens verweten dat hij de moderne mens neerzet als een patiënt, “gedreven door schuld”, maar de Botton beweert in dít boek alvast nergens dat iedereen al de stadia van zijn ik-personage doorloopt en relativeert ook regelmatig de handelingen, de fixaties, het denkwerk van dat ik-personage. De beschreven fases zullen voor veel mensen, geheel of ten dele, op zich of in samenhang met een aantal andere, herkenbaar zijn, maar alleen al de allerlaatste alinea van het boek maakt duidelijk dat de Botton hier géén zelfhulpboek geschreven heeft of mensen die zich in het ik-personage herkennen naar de psychiater wenst te verwijzen: “Dergelijke lessen leken des te relevanter toen Rachel mijn uitnodiging om de volgende week uit eten te gaan aannam en alleen al de gedachte aan haar rillingen begon te veroorzaken in de streek die de dichters het hart hebben genoemd, en ik wist dat die rillingen maar één ding konden betekenen – dat ik opnieuw begon te vallen.” Het komt goed; zoals er na een begin een einde komt, komt er na een einde ook een begin.

En die relativering is ook niet alleen op het einde van het boek te vinden. Het eerste hoofdstuk, dat over Romantisch fatalisme, beëindigt hij bijvoorbeeld hiermee: “Mijn vergissing was geweest dat ik een voorbestemming om lief te hebben had verward met een voorbestemming om een bepaalde persoon lief te hebben. Het was de fout te denken dat niet de liefde maar Chloé onvermijdelijk was.” Iets wat hij dan weer onmiddellijk relativeert door daarop te laten volgen: “Maar mijn fatalistische interpretatie van het begin van ons verhaal bewees ten minste één ding: dat ik verliefd was op Chloé. Zodra ik zou vinden dat het uiteindelijk toeval was of we elkaar wel of niet tegenkwamen, niet meer dan een kans van 1 op 5840.820, zou ik ook niet meer de absolute noodzaak voor een leven met haar voelen – en dus niet meer van haar houden.” Kortom, ik ben een bijgelovige idioot, maar ik weet ook waarom. Of, zoals het op het einde van hoofdstuk 12, Scepsis en geloof, min of meer luidt, iemand met onschadelijke waanideeën: “Waanideeën zijn op zich onschadelijk, ze kunnen alleen kwaad als men de enige is die in ze gelooft, als men geen omgeving kan creëren waarin ze in stand gehouden kunnen worden. Wat maakte het uit of de bus echt rood was zolang Chloé en ik konden blijven geloven in de oneindig tere zeepbel die liefde is?” Of, uiteraard, een uiteindelijk toch niet zo heel erg goed voorbereide zelfmoordenaar: “De zelfmoordtekst [schrijven als uitgestelde zelfmoord] had vele versies gekend: er lag een stapel verkreukeld schrijfpapier naast me. Gewikkeld in een grijze jas zat ik aan de keukentafel, met als enige gezelschap het rillen van de koelkast. Ik greep abrupt een buisje pillen en slikte twintig bruistabletten vitamine C, maar dat besefte ik pas later.”

Een boek om te lezen als je niet net stapeldol verliefd geworden bent, zou ik zeggen. Een boek waarvan de inhoud je misschien voor de geest komt als je nogal hevig in een van de situaties terechtkomt die de Botton er in beschrijft. Een boek dat ongetwijfeld beter en goedkoper is dan allerlei ‘experten’: “Ik stond niet alleen in mijn utopische droom, ik was in het gezelschap van een groep mensen, laat ik ze romantische positivisten noemen, die geloofden dat met genoeg aandacht en therapie van de liefde een minder pijnlijke, zelfs bijna gezonde ervaring gemaakt kon worden. Deze verzameling psychoanalisten, predikers, goeroes, therapeuten en schrijvers erkende weliswaar dat de liefde veel problemen met zich meebracht, maar meende dat er voor echte problemen even echte oplossingen moesten bestaan. Geconfronteerd met de misère van de meeste gevoelslevens probeerden romantische positivisten oorzaken aan te wijzen – een eigenwaardecomplex, een vadercomplex, een moedercomplex, een complexencomplex – en remedies aan te dragen [regressietherapie, het lezen van De stad van God, tuinieren, meditatie]. Hamlet zou aan zijn lot hebben kunnen ontsnappen met behulp van een Jungiaanse psychiater, Othello zou zijn agressie op een therapeutisch kussen hebben kunnen uiten, Romeo had een geschikter iemand kunnen vinden via een relatieadviesbureau, Oedipus had zijn problemen in gezinstherapie kunnen bespreken.”

U kan dus kiezen voor iets beters: dit boek meenemen als u het ergens zou tegenkomen. Leesplezier zal u er alvast aan beleven.

Björn Roose ( )

Wat een heerlijk boek. De Botton schetst een groot aantal van de psychologische en sociale processen die zich voordoen als je verliefd wordt en in een relatie stapt en zet alles meteen in een filosofische context. Dit klinkt zwaar op de hand, maar het is het (meestal) niet: de Botton gebruikt het fictieve verhaal van twee mensen om het concreet en verteerbaar te maken. Heel af en toe vergaloppeert hij zich een beetje (zoals in het voorbeeld van de "marxistische paradox"), maar bijna voortdurend had ik een bevrijdend gevoel van herkenning. Absoluut aan te bevelen voor wie dat ondoorgrondelijk mysterie van liefde tussen twee mensen een ietsje beter wil "ondergaan". ( )