Beleef het luisterboek! ( )

Eén van de mooiste boeken die ik ooit heb gelezen. Verstrengeling van de Goldberg variaties van Bach met de herinneringen aan de dochter. ( )

Je houdt ervan of je haat ze, de ‘Variaties' van Bach zoals Glenn Gould ze heeft gespeeld. BEATRICE DELVAUX is een verslaafde in het pro-kamp. Van de muziek van de man naar zijn biografie, van de biografie naar de roman van Anna Enquist, het heeft haar in die overtuiging alleen maar gesterkt.

Het is een boek dat met muziek begint. Meer bepaald met een plaat. Bach The Goldberg Variations van Glenn Gould. Een vriend had mij er heel vaak over verteld. Met een geheimzinnig ondertoontje: ‘De Variaties van Glenn Gould… wacht maar tot je ze hoort.' Ik kende ze niet, de aria en de dertig variaties. Bach, ja, maar Gould?

Dat was een jaar of vijftien geleden. Sindsdien kan ik niet meer zonder. Op sommige momenten van mijn leven draai ik ze aan één stuk door, dwangmatig, geobsedeerd. Alsof die streling van het klavier, die zuivere noten, begeleid door het neuriën van de pianist, het knarsen van zijn stoel, de ademhaling van de man die de muziek uit zijn piano tovert, alsof dat alles een moeilijke periode, een wonde, een verdriet kan uitdrijven, verlichten, gemakkelijker maken.

Het is niet zozeer Bach. Ook al is het Bach. Het is Gould die je betovert en je meesleept. Het pianogenie van de twintigste eeuw heeft de beroemde Variaties tweemaal opgenomen. Eerst in 1955, later in 1982, op zijn vijftigste. Een week later was hij opeens dood. De Variaties waren zijn muzikale geboorte en werden ook zijn testament. Ze zouden de wereld eens en voor altijd in twee categorieën verdelen: zij die ze bejubelen en zij die er een hekel aan hebben, omdat ze allergisch zijn voor Goulds ‘gezoem'. In het begin van zijn loopbaan smeekte zijn moeder hem om te stoppen met dat neuriën. Hij probeerde het, maar hield het niet lang vol: hij kon zich niet concentreren als hij het moest onderdrukken. ‘De mensen moeten mij maar nemen zoals ik ben.'

Water, stoel en oorkussen

Gould was een genie. Hij werd bovendien opgeleid als een topatleet, kende op zijn twaalfde al zijn partituren uit het hoofd en oefende ze voor elk optreden tientallen uren lang. Maar zijn personage riep een heleboel vragen op. Zijn rituelen intrigeerden: hij dompelde zijn armen twintig minuten lang tot aan de ellebogen in warm water en reisde nooit zonder zijn op maat gemaakte stoel, waarop hij tijdens het spelen op en neer schommelde. Sommige mensen plakten hem een etiket op: hij zou aan het syndroom van Asperger hebben geleden.

Alles aan zijn carrière maakte hem bijzonder, intrigeerde en was stof voor de legende, zoals Kevin Bazzana in zijn boeiende biografie vertelt. Goulds excentriciteit, zijn behoefte aan isolement, zijn onverschilligheid voor seks. Op het hoogtepunt van zijn roem, toen een enthousiaste massa hem overal ter wereld op de handen droeg, verbijsterde hij de muziekwereld door opeens een punt te zetten achter zijn concerten. Hij trad niet meer op omdat hij, een man die heel de planeet was rondgereisd mét zijn oorkussen, voortaan alleen nog thuis wou slapen.

Toen Gould voor zijn eerste plaat de Variaties koos, was Columbia, zijn platenmaatschappij, niet blij: het is een monumentaal, hermetisch werk, gecomponeerd voor klavecimbel. De opname vond plaats in een voormalige kerk in 30 Street in New York. Gould arriveerde met water om zijn armen te baden, pillen voor zijn vele kwaaltjes en zijn stoel. Hij kon niet stilzitten terwijl hij speelde, hij moest de muziek met grote gebaren dirigeren, een echt ballet uitvoeren. Dankzij die plaat, de plaat van het jaar, van het decennium, een van de beste opnamen van de eeuw, drongen de Variaties door in de legende en in ons onderbewustzijn. De meer meditatieve, tragere versie van 1981 zette voorgoed de kroon op het verleidingswerk.

Partituur als therapie

Moet een genie onvermijdelijk borderline zijn? Kan zuiver talent iets anders zijn dan lijden en isolement? Verscheurt de virtuositeit je ziel en worden je omgeving en jijzelf haar slachtoffers, soms tot de dood – van verdriet, van uitputting, van verlatenheid? En welk deel van Gould of van de Variaties, van de pianist of van Bach, doordringt onze ziel en brengt haar vrede wanneer we deze muziek horen? Hoe komt het dat we er daarna opnieuw naar willen luisteren, en nog eens en nog eens? Dat is een vraag die ik mij heel lang heb gesteld.

Tot ik Contrapunt las, een jaar geleden. De titel trok mij aan. Het contrapunt is heel de complexiteit van de beroemde Variaties, hun krachttoer, hun genie. Maar die dag, in de boekhandel, was het de titel van een roman. De auteur? Anna Enquist. Psychotherapeute, pianiste, schrijfster. Sinds de brutale dood van haar dochter Margit, die in 2001, op de fiets op de Dam in Amsterdam, door een vrachtwagen werd aangereden, staat haar werk in het teken van rouw en herinnering. De moeder (in de roman) vindt de weg naar het schrijven terug en overwint haar verdriet door zich op de Goldberg-variaties te storten. De vertelster gaat weer aan de piano zitten en speelt, speelt, legt zich een echte kwelling op die haar weer sterk maakt, op het klavier, geconfronteerd met de onmogelijke noten, waarbij elke variatie een stroom van herinneringen opwekt.

Pas wanneer zij de Variaties speelt, komen de herinneringen, pas dan kan zij ze toelaten en ten slotte oproepen. Dat lijf-aan-lijfgevecht zet ze op papier, ze zuivert het verdriet en stoot het uit, noot na noot. Een partituur als therapie. Anna Enquist vertelt ons over haar dochter, vertelt ons over zichzelf, de moeder, vertelt ons ook over Bach en de geschiedenis van een partituur die aan het sublieme grenst. De afspraak van dood en wedergeboorte wordt gedragen door de Variaties.

Intimiteit in drievuldigheid

De drie objecten zijn voor mij nu onafscheidelijk, worden al maanden niet meer weggeborgen, maar wachten in de salon, vlakbij de cd-speler en de leestafel: de cd in zijn gebarsten hoesje, de biografie van Gould door Bazzana, vol met papiertjes om fragmenten aan te duiden, en de stukgelezen roman van Anna Enquist. Ik heb geen van de drie ooit uitgeleend maar ze wel vaak weggegeven, zonder later te durven vragen wat de mensen ervan vonden. Uit angst dat ze er niet van hadden gehouden. Nog meer uit angst om onze intimiteit geweld te aan te doen. Want ik weet nu hoeveel die streling van het klavier, die zuivere noten, begeleid door het neuriën van de pianist, het knarsen van zijn stoel, de ademhaling van de man die de muziek uit zijn piano tovert, hoeveel dat alles vertelt over moeilijke periodes die we doormaken, over ons gekwetst zijn en over ons verdriet.

ontleend aan De Standaard 7-8.7.2012 Opinie&Analyse p 40

Ik heb tegelijkertijd het boek gelezen en de gesproken versie met de Goldbergvariaties beluisterd. Prachtig ( )

De Goldbergvariaties van Bach als mal voor een roman, als mal ook voor het leven en voor de interactie tussen 'de vrouw' en 'de dochter'. Een knappe roman - waarbij het muziekstuk zelf zich niet laat wegdrummen door de andere personages. Een geniale zet overigens om die personages geen naam te geven - het verhaal overstijgt er het particuliere mee, de muziek van Bach wint er mee aan (of behoudt zijn) ongenaakbaarheid.

Van bij het begin is duidelijk wat er met wie zal gebeuren (rest alleen de vulgaire vraag hoe het zal gebeuren) - zoals ook de Variaties zelf eindigen met het begin - maar die voorspelbaarheid stoort eigenlijk op geen enkel moment. Als lezer wil je het verhaal wel eens vooruit duwen - dichter bij dat wat je reeds bekend is - maar Enquist gooit de chronologie dooreen, springt van herinnering op heden op verleden op (korte) technische uitwijdingen over vingerzettingen en klavecimbels. Het tempo laat zich niet dwingen, je moet alle delen doorlopen, alle hoofdstukken, alle 30 variaties.

Een knap boek kortom - enige muziektheoretische bagage maakt de leeservaring wellicht nog rijker, en het kan ook geen kwaad om eens naar Glenn Gould te luisteren.

http://occamsrazorlibrary.blogspot.com/2009/07/contrapunt.html ( )