Peter Ackroyd (1) (1949–)

“God hebbe zijn ziel”, dacht ik onwillekeurig toen ik de laatste bladzij had gelezen van de indrukwekkende biografie van Peter Ackroyd over Edgar Allan Poe (1809-1849). Want als er iemand recht heeft om in de hemel te komen, dan is het wel Poe. Niet omdat hij zo’n goed leven heeft geleid, maar omdat hij zo verschrikkelijk heeft geleden. Toch was zijn lijden, niet alleen naar het inzicht van zijn tijd maar ook naar hedendaags inzicht, goeddeels aan hem zelf toe te schrijven. Poe had een serieus drankprobleem. Niet in de zin van dat hij altijd dronken was. Hij kon maanden sober zijn. Echter, als hij eenmaal drank had geproefd, dan kon hij niet meer stoppen. Hij was er dagen ziek van, maar dat weerhield hem er niet van ook een volgende keer zichzelf bewusteloos te drinken. Hij was, zeg maar, coma zuiper avant la lettre. Ook in dat opzicht kende hij vele navolgers. Hij had dat het eerste glaasje alcohol soms nodig had om bij het schrijven op dreef te komen en kon vervolgens niet meer stoppen.
Zijn drankprobleem stond niet op zich. Poe was wees. Zijn vader was met de noorderzon vertrokken toen hij klein was en zijn moeder overleed een paar jaar later aan tuberculose. Zijn beide ouders waren bij het toneel en maakten deel uit van een rondreizend gezelschap. Arme kunstenaars derhalve. Zijn geluk was dat hij werd geadopteerd door een welgesteld, kinderloos echtpaar. Zij gaven hem zijn tweede naam ‘Allan’ en stelden hem in staat een uitstekende opleiding te volgen. Hij was een briljante leerling. Hoewel hij opgroeide in de Verenigde Staten in de eerste helft van de 19e eeuw, heeft hij een aantal jaren onderwijs in Engeland gevolgd. Het probleem van de wees is dat hij voor alles dankbaar moet zijn en nergens zijn natuurlijk recht op mag doen gelden. Poe’s identiteit was daardoor per definitie fragiel.
Zijn tragiek was niet alleen dat hij wees was en een zwak had voor alcohol, maar ook dat hij er niet in slaagde een regelmatig leven te leiden en een bijbehorend redelijk inkomen wist te verwerven. Hij zwierf met zijn vrouw (die hij trouwde toen ze nog maar 13 jaar was) en haar moeder langs de oostkust van de VS van de ene stad naar de andere. Er was bijna altijd geldgebrek, naar ik aanneem vooral door toedoen van zijn alcoholgebruik, want er kwamen – zij het onregelmatig – inkomsten binnen waar zij langere tijd van zouden hebben kunnen leven. Hij won een paar keer een prijs voor een beste verhaal of gedicht, hij vervulde een poos de rol van hoofdredacteur en als hij een voorzichtiger man was geweest, dan was zijn leven niet of veel minder tragisch geweest.
Er is bij Poe een duidelijk verband tussen persoon en werk. Als zijn leven minder tragisch zou zijn verlopen, zou hij nooit de verhalen hebben geschreven die hem tot onvervreemdbaar lid van de westerse cultuur hebben gemaakt. Poe is een van de voorlopers van de irrationele stroming in de westerse kunst en filosofie. Hij werd als voorbeeld gezien door Baudelaire, Rimbaud, de symbolisten en Kafka. Ook Nietzsche roemde Poe. Deze opsomming is niet uitputtend. Poe’s tragiek was naast zijn persoonlijke problemen dat hij weliswaar een groot vernieuwer was van de literatuur, maar daarvoor slechts weinig erkenning genoot en weinig inkomsten uit ontving. Copyrights bestonden nog niet en schrijver was nog geen zelfstandig beroep. Hij was de eerste, in ieder geval in de VS, die probeerde van schrijven een beroep te maken. Poe wordt tevens gezien als de grondlegger van de detective en van de science fiction literatuur. Verder heeft hij ook veel poëzie geschreven. Zijn tragiek was dat zijn aard hem ertoe bracht de meest kwellende fantasieën te bedenken. Niemand heeft hem ooit zien lachen of glimlachen.… (meer)

De Poe-biografie van Ackroyd stelt teleur. Ten eerste: Poe mag dan ‘de eerste poète maudit’ geweest zijn, hij was tezelfdertijd een ontzettend vervelend, leugenachtig, egoïstisch, zielig en kleinzerig ventje. Alcohol, armoede, … that’s the stuff that poets are made of, tenminste in de 19de eeuw, right? Maar om er zo bij te gaan klagen, zuchten en steunen … het is niet aangenaam om dat alles te moeten lezen.
Ten tweede: Ackroyd is niet de biograaf van het feitelijk verslag, eerder die van de (nu en dan) vlotlezende levensgeschiedenis. Citaten worden in de tekst opgenomen zonder directe verwijzing naar de bron (geen voetnoten verdomme!) – uit welke brief komt welk fragment? Van wie is de cursivering in de brieffragmenten, van Ackroyd of van Poe zelf? Insinueren dat Poe wellicht instinctief aanvoelde dat ‘ook zij’ een vroege dood zou sterven en dat hij daarom op haar verliefd werd … is dat er niet wat over? In de laatste hoofdstukken (en vooral in The Women) slaagt Ackroyd er bovendien niet in om de wispelturigheid van Poe nog overzichtelijk te houden. In welke stad, bij welke vrouw, halfdood of halflevend … een tiental bladzijden lang is ook Ackroyd het spoor bijster. Ronduit irriterend zijn de vele stemmingssturende bijwoorden en het lukrake in zijn sfeerbeschrijvingen. (Om New York te beschrijven toen Poe daar voor het eerst verzeilde, d.i. in de jaren ’30 van de 19de eeuw, gebruikt hij een citaat van Henry James, die pas in 1843 geboren zou worden.)
Je mist de achtergrond, de sfeertekening van de tijd, het perspectief.… (meer)