Dirk Verhofstadt

Het liberalisme is de eerste ideologische stroming in de moderne geschiedenis. Dirk Verhofstadt beschrijft het ontstaan van de eerste liberale partijen in de wereld, de gestage opmars van het liberale denken in de negentiende eeuw met de afschaffing van de slavernij als hoogtepunt, maar
ook de ondergang van de liberale democratieën tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw door het communisme, fascisme en nazisme.

In 1947 kwamen liberale vertegenwoordigers uit de hele wereld bijeen in Oxford en stichtten er de Liberale Internationale. In datzelfde jaar werd ook de Mont Pèlerin Society opgericht. Ze zorgden voor een heropleving van het liberalisme tijdens de periode van de Koude Oorlog, de dekolonisatie en
de golden sixties. Vanaf de jaren tachtig was het liberalisme bijzonder succesvol met de val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van het communisme als hoogtepunt. Rond het jaar 2000 waren er een record aantal liberale democratieën en leek de strijd tussen de ideologieën voorbij. Het
voorbije decennium staat het liberalisme echter weer onder druk door de opkomst van extreemrechtse, nationalistische en populistische politici.

De ideologische strijd van de eenentwintigste eeuw wordt er weer een tussen de open en de gesloten samenleving, tussen het liberalisme enerzijds en het nationalisme, het collectivisme en het populisme anderzijds. Dirk Verhofstadt beschrijft twaalf strijdpunten die bepalend zullen zijn voor de toekomst van het liberalisme.
Toon minder
Recensie(s)
Het oeuvre aan politiek geladen publicaties van moraalwetenschapper Dirk Verhofstadt (1955) is omvangrijk. In 2015 verscheen van hem niet alleen 'De liberale canon', maar tevens een boeiend nawoord in het boek 'Liberalisme' van de Amerikaanse journalist Edmund Fawcett. Verhofstadt weet zichzelf te overtreffen met dit boek over de geschiedenis van, wat hij noemt: 'de eerste ideologische stroming in de moderne geschiedenis'. In heldere taal schetst hij de bronnen waaruit het liberalisme is voortgekomen. Dat begint al in de klassieke oudheid, in het Athene van de vijfde eeuw voor onze tijdrekening, met de grafrede van Pericles. Hij beschrijft de talloze ontwikkelingen in de wereld waarbij de vrijheden van burgers steeds meer centraal kwamen te staan. Tegenstanders bij deze ontwikkelingen waren communisten, fascisten, extreme religies en, in de huidige tijd, populisten, radicale moslims en nationalisten. Met de praktijkvoorbeelden, citaten en twaalf speerpunten concludeert de auteur met overtuiging dat liberalisme de enige weg is naar vrijheid, welvaart en wereldvrede. Een imposant boek, boeiend voor iedereen met maatschappelijke belangstelling.… (meer)

Paul Cliteur en Dirk Verhofstadt gaan op zoek naar de bronnen van het theoterrorisme. Moorden in naam van God kwamen in de loop van de geschiedenis geregeld voor. Vandaag vormen ze de legitimatie voor dagelijkse aanslagen op anders- en ongelovigen. Dit boek bevat enerzijds een theoretisch deel over het theoterrorisme en anderzijds een dagboek van de moordaanslagen die in 2017 quasi elke dag in naam van God werden gepleegd.
Op bevel van God ging Abraham zijn zoon Izaak doden. Op het laatste moment werd hij tegengehouden door een engel. Hij had immers bewezen dat hij God blindelings gehoorzaamde en werd daarvoor beloond. Ook vandaag doden theoterroristen medemensen op bevel van God, maar er is geen engel meer die ze tegenhoudt. Paul Cliteur en Dirk Verhofstadt bespreken de religieus geïnspireerde moorden op Ghandi, Rabin, Sadat, Tiller, Van Gogh en talloze anderen die het slachtoffer werden van religieus fanatisme.… (meer)

Dit boek van de hand van Dirk Verhofstadt sluit aan op het debat dat in de samenleving leeft en gevoerd wordt. Wat betekent salafisme en hoe verhoudt het zich tot de democratie?
Voor Verhofstadt is het duidelijk dat salafisme en democratie niet met elkaar samengaan, maar eerder aan elkaar tegengesteld zijn.

In zijn boek maakt hij, naar analogie van de AIVD, onderscheid tussen drie soorten salafisme: apolitiek salafisme, politiek salafisme en jihadi-salafisme. De laatste in de rij is de kwalijkste en sluit het nauwst aan bij IS. De aanhangers, geloven dat men de islam met het zwaard moet verdedigen/verspreiden en zich ver houden van de open samenlevingen met haar democratische principes. Vrijheid en gelijkheid staat niet op de agenda van de salafisten. De mens moet zich onderwerpen aan de wil van God, respectievelijk de koran en de hadith. Zij vormen de basis voor de sharia.

Voor Verhofstadt is het belangrijk dat de salafisten een halt worden toegeroepen. Hun financiële middelen moeten worden drooggelegd en salafisitsche organisaties moet bij wet worden verboden. Geen tolerantie voor de intoleranten. Maar dit geldt niet alleen voor soennitische extremisten, maar ook voor sjiitische. De sjiieten laten zich niet onbetuigd wat geweld betreft.

Het boek leest vlot en geeft een duidelijk beeld met wat er schort aan het salafisme.… (meer)

John Stuart Mill (1806-1873) wordt beschouwd als één van de belangrijkste Britse filosofen van de 19de eeuw. Hij verdedigde op een originele en vooruitstrevende wijze het empirisme, het utilitarisme en het liberalisme. Grote delen van zijn werk zijn politiek geëngageerd: hij was een pleitbezorger van de representatieve democratie (Representative Government, 1861) en de gelijke (politieke) rechten van vrouwen (The subjection of Women, 1869).

150 jaar geleden verscheen het invloedrijke essay On Liberty waarin Mill het opneemt voor de vrijheid van handelen en de vrije meningsuiting. Deze verjaardag gaat niet ongemerkt voorbij. Er verschijnt heel wat over Mill – ook in het Nederlandse taalgebied. Zo wordt Over Vrijheid, de dertig jaar oude Nederlandse vertaling van het essay van Mill, door uitgeverij Boom opnieuw uitgegeven in de vorm van een paperback jubileumeditie. Bij Houtekiet/Atlas verscheen een boek onder redactie van Dirk Verhofstadt: John Stuart Mill 150 jaar Over Vrijheid waaraan zowel Vlaamse als Nederlandse auteurs hebben meegewerkt. Daarnaast geven de tijdschriften Filosofie (jrg. 19 nr. 2) en Filosofie en Praktijk (jrg. 30 nr.2) elk een themanummer uit over Mill.

De kern van het vijfdelige essay Over de vrijheid is ‘één enkel zeer eenvoudig principe’ dat bepaalt wanneer we het recht hebben om in te grijpen in de vrijheid van anderen. Dit principe is dat ‘de enige reden waarom men rechtmatig macht kan uitoefenen over enig lid van een beschaafde samenleving, tegen zijn zin, de zorg is dat anderen geen schade wordt toegebracht’. Elke vorm van paternalisme lijkt uitgesloten: het individu mag niet in zijn vrijheid worden beperkt, ook niet door een autoriteit die het beter zou weten en het goed voor heeft met het desbetreffende individu. ‘Iemands eigen welzijn, hetzij fysiek, hetzij moreel, is geen voldoende rechtsgrond’ om de vrijheid in te perken. Mensen kunnen natuurlijk wel goede raad geven, anderen proberen te overtuigen of smeken dat mensen anders zouden handelen, maar dwang is enkel gerechtvaardigd als het gedrag waarvan men anderen wil weerhouden anderen schade toebrengt.

Het is opvallend dat Mill het niet alleen heeft over de bedreiging van de individuele vrijheid door wetten en (tirannieke) overheidsinmenging, maar dat hij ook wijst op het gevaar van ‘de druk van de publieke opinie’ die zich ook in democratische regimes kan voordoen. Op dat punt is hij visionair. Op een moment dat de overgang naar de massasamenleving zich nog moest voltrekken en er van massacultuur, -communicatie en culturele globalisering nog geen sprake was, waarschuwt Mill voor de ‘tirannie van de meerderheid’. Deze terminologie ontleent hij aan zijn vriend Alexis de Tocqueville met wiens werk Mill erg vertrouwd was.

Mill besteedt een apart hoofdstuk aan de vrijheid van denken en spreken. Mill benadrukt vooral dat censuur omwille van de mening zelf nooit toegelaten is. De vrijheid van meningsuiting geldt absoluut voor ieder individu afzonderlijk. Meningen op zich kunnen volgens Mill niet direct schadelijk zijn voor anderen, waardoor ze geen onderwerp van regulering kunnen worden. Enkel in contexten waarin het uiten van bepaalde meningen een reëel risico tot schade inhoudt, moet de vrijheid van meningsuiting aan banden gelegd worden. Over de discussie inzake anti-discriminatie en anti-racisme wetgevingen zou Mill dus de volgende lijn uitzetten: een meningsuiting op zich - hoe beledigend, immoreel of ongepast ook - is nooit strafbaar; enkel meningen die echt aanzetten tot geweld en een groot risico inhouden dat derden reële geschaad zullen worden, kunnen juridisch verboden worden.

Tegelijk pleit Mill ook voor een moraal van het publieke debat. Schelden, persoonlijke aanvallen en kwaadwillendheid moeten vermeden worden, zeker als ze worden ingezet ‘tegen mensen die naar verhouding weerloos zijn’. Mill erkent natuurlijk wel dat het niet de wet is die het schelden en kwetsen moet verbieden, maar dit betekent niet dat je het schelden moreel niet zou mogen veroordelen. De kans is groot dat Mill in de huidige context het niet zou opnemen voor de columnisten die graag kwetsend en provocerend schrijven over de islam. Hij zou het hen juridisch niet willen verbieden, maar hij zou het moreel toch veroordelen omdat het indruist tegen ‘de werkelijke moraal van de openbare discussie’.

Samen met John Locke (1632-1704) en Immanuel Kant (1724-1804) behoort Mill, ondermeer door On Liberty, tot de coryfeeën van de liberale traditie die de menselijke zelfbeschikking, vrijheid en tolerantie centraal heeft geplaatst. Mill beschouwt het liberalisme als een morele doctrine die de autoriteit van de staat en de samenleving over individuen beperkt. Toch is Mill geen libertariër zoals Robert Nozick die pleit voor een absoluut minimale invulling van de staat. De vrijheid staat bij Mill immers in het teken van ‘het goede leven’, een leven waarin mensen hun hogere capaciteiten kunnen gebruiken en ontwikkelen. In een context waarin de voorwaarden voor zo’n leven niet vervuld zijn, bijvoorbeeld omdat de persoon in kwestie nog onvoldoende matuur is of niet over voldoende middelen beschikt, kan (en moet) de overheid wel degelijk ingrijpen om die voorwaarden tot stand te brengen. Mill is daarom niet tegen een herverdelende politiek en vindt leerplicht voor minderjarigen absoluut noodzakelijk. Zowel de ouders als de overheid moeten het recht op onderwijs garanderen. De overheid moet daar ook de middelen voor vrijmaken door bij te dragen in de schoolgelden voor de armere kinderen en onderwijs gratis te maken voor mensen die niemand hebben om hun schoolgeld te betalen.

Mill zal voornamelijk sociaal-liberalen en sociaal-democraten kunnen inspireren. Uiteindelijk is zijn werk gebouwd op een vrijheidsconcept dat de negatieve, formele vrijheid ver overschrijdt. In On liberty wordt de vrijheid positief en substantieel ingevuld. Het gaat over meer dan vrijheid van meningsuiting en het belang van eigendomsrechten, Mill heeft ook oog voor een vrijheid die de mensen de facto in staat moet stellen een leven volgens eigen inzichten en interesses uit te bouwen. Voor zover liberalen van mening zijn dat positieve en negatieve vrijheid niet van elkaar los te koppelen zijn, kan Mill een belangrijke en klassieke bron van inspiratie zijn.

Aankondiging door Patrick Loobuyck… (meer)