Mathias Énard

Een heleboel mensen haken bij dit boek af, door de opeenstapeling van namen en plaatsen. En het klopt: Enard slaat de lezer dood met een lawine aan verwijzingen naar vooral 19de eeuwse Europese schrijvers (Goethe, Heine, Balzac, Hugo, enz) en musici (Mozart, Beethoven, Liszt, Verdi, Wagner, enz.), een oneindige reeks Arabaisch, Turkse, Perzische schrijvers en musici; en de plaats van handeling verschuift ook voortdurend van Wenen, Parijs, Praag, Berlijn, naar Istanboel, Caïro, Damascus, Aleppo, Teheran, enzovoort. Het is werkelijk om er duizelig van te worden.
Nochtans zit er een duidelijke eenheid in het verhaal: de Oostenrijkse musicoloog Franz Ritter heeft net te horen gekregen dat hij terminaal ziek is, en hij blikt in een koortsige, slapeloze nacht in Wenen terug op zijn omgang met andere oriëntaalse experts en dan vooral met een zekere Sarah. Zij is zowel zijn muze en would-be geliefde, als voortdurend focuspunt van theorieën en visies op de verhouding tussen Europa en het Oosten.
Daarbij lijkt Enard, vooral via Sarah, een weerlegging te willen bieden van de visie van de Egyptisch-Amerikaanse literatuurwetenschapper Edward Saïd, bekend van zijn ‘Orientalism’ (1978). In dat boek betoogde hij dat het Westen een compleet vervormd, eerder denigrerend beeld van het oosten heeft gecreëerd, dat gebruikt werd door het imperialisme en kolonialisme van de 19de eeuw. Enard, bij monde van Sarah, zet daartegenover dat in plaats van toe-eigening vanuit een machtsrelatie er eerder sprake was van reële culturele beïnvloeding, waarbij het Oosten gewoon de hele Europese cultuur van de 19de eeuw positief inspireerde en op een hoger plan gebracht. Met andere woorden: het was het Oosten dat het Westen veroverd heeft, en niet andersom; een beetje zoals het Oude Rome door de Griekse cultuur veroverd is, hoewel de Romeinen feitelijke heersers over Griekenland waren.
Enard illustreert die these met tal van bewijsplaatsen, en het voortdurende nachtelijke betoog van Franz wordt doorspekt met herinneringen aan gesprekken met andere oriëntalisten, en vooral met Sarah, met brieven, traktaten en wetenschappelijke betogen, maar vooral ook met episodes uit de vele reizen die Franz, dikwijls met Sarah ondernam naar Europese en Oosterse steden.
Dit kluwen is inderdaad moeilijk om te volgen, maar het is wel een bijzonder interessante correctie op de soms wat geprovoceerde en te schematische these van Said. Misschien is het beter om te spreken van een aanvulling dan een correctie, want ik denk dat Enard Said toch wel wat oneer aandoet: ondanks de culturele beïnvloeding tussen Oost en West was de machtsrelatie (de toe-eigening) zeker reëel, en mag die niet zomaar van tafel worden geschoven.
Wat dit boek uiteindelijk nog het meest intrigerend en het meest dramatisch en interessant maakt, is het verhaal van Franz en Sarah zelf. Eigenlijk zijn het allebei twee tragische figuren, waarbij we een zekere sympathie kunnen opbrengen voor de figuur van Franz en zijn nagenoeg onvervulde verlangen naar Sarah, als voor Sarah die in haar obsessie met het Oosten de mensen om zich heen, die van haar houden, vergeet. Maar om deze sentimentele verhaallijn echt te kunnen waarderen, is het nodig om de roman helemaal tot het einde te lezen, en ik kan best begrijpen dat dit niet voor iedereen weggelegd is. Gemengde gevoelens dus bij deze roman.… (meer)