Abdulrazak Gurnah

Het tandrad van de grote geschiedenis draait altijd maar door, van oorlog naar staatsgreep en van periodes van rust naar revoluties. En wij als mensen maken daarbinnen onze kleine geschiedenissen, zoals Geert Mak het zo mooi benoemde, die van onze levens en liefdes, van persoonlijke successen en verliezen. Maar los van de grote geschiedenis staan we nooit, dat is wat de Tanzaniaans-Britse schrijver Abdulrazak Gurnah (1948) in zijn nieuwste boek Afterlives laat zien. Hij plaatst in dit boek de levensverhalen van 4 individuen in de grotere geschiedenis van Oost Afrika, en zoemt als het ware steeds in op die levens en dan weer uit op de grote geschiedenis.

Even een bekentenis: toen Gurnah in 2021 de Nobelprijs voor de literatuur won, had ik nog nooit van deze schrijver gehoord. En dat terwijl hij al sinds halverwege de jaren ‘80 boeken schrijft. Afterlives verscheen in 2021 en was zijn 10e roman. Gurnah werd geboren in Zanzibar, in een Arabische familie. Toen de Arabische elite daar halverwege de jaren ‘60 werd verjaagd vluchtte hij - als tiener - naar Groot-Brittannië, waar hij altijd is blijven wonen en werken. Door die ervaring als vluchteling weet hij maar al te goed hoe de grote geschiedenis een leven kan beïnvloeden, en dit is dan ook een terugkerend thema in zijn werk.

Terug naar Afterlives. De grote geschiedenis: eind 19e eeuw ontstaat de eenheidsstaat Duitsland. Duitsland wil, net als de andere Europese naties, koloniën en bemachtigt - met extreem veel bloedvergieten - delen van Oost Afrika, in het huidige Tanzania. Als in 1914 de oorlog uitbreekt in Europa, breidt die zich al snel uit naar Afrika, waar de Britten en de Duitsers hun oorlog uitvechten met legers die voor een groot deel bestaan uit lokale soldaten en huurlingen uit andere delen van het koloniale rijk. Meer bloedvergieten dus. De Britten winnen en nemen de Duitse kolonie over. Vanaf dat moment is iedereen die zich met de Duitsers heeft ingelaten verdacht.

Binnen die context moeten de 4 hoofdpersonen van het boek hun leven vormgeven. Centraal karakter is Khalifa, zoon van een Indiase vader en een Afrikaanse moeder, die als boekhouder/administrateur werkt voor een handelsonderneming in een niet nader genoemde plaats aan de kust. Hij staat min of meer symbool voor de pre-koloniale samenleving rondom de Indische Oceaan, waar al eeuwen handel werd gedreven, van Mombasa tot aan Aden en Mumbai. Khalifa heeft nauwelijks familie, maar ontfermt zich wel als een vaderfiguur over verschillende jonge mensen die ook in dat plaatsje komen aanwaaien.

Dat zijn Ilyas, Afiya en Hamza, drie jonge mensen door wiens ogen we verschillende aspecten van deze periode meemaken. Ilyas heeft zijn leven en zijn scholing te danken aan de Duitsers, en aarzelt dus geen moment als het Duitse leger soldaten zoekt. Afiya is het jongere zusje van Ilyas. Na het overlijden van haar ouders leeft zij onder erbarmelijke omstandigheden bij een andere familie. Het is uiteindelijk Khalifa die haar redt en haar als zijn eigen dochter opvoedt. Via Afiya krijgen we inzicht in het leven van vrouwen in die tijd. En ten slotte is daar Hamza, die als soldaat bij het Duitse leger vecht en daar juist de nodige trauma’s aan overhoudt. Niet alleen door de oorlogshandelingen, maar ook door de denigrerende en racistische houding van de Duitsers tegenover de lokale bevolking.

Afterlives is zo een boek dat deuren opent, deuren naar een geschiedenis waar ik nauwelijks iets over wist. Los van die interessante context is het ook prachtig geschreven; Gurnah weet met een paar pennenstreken prachtige beelden op te roepen en zet overtuigende, ronde personages neer. Het is dat het einde zo afgeraffeld aanvoelde (er gebeurt daar, als in een nawoord, in een paar pagina’s zó veel, dat ook zó veel vragen oproept, dat dit eigenlijk een apart boek verdient!), anders zou ik het boek zo vijf sterren hebben gegeven. Sowieso een schrijver van wie ik zeker nog meer ga lezen.… (meer)