Michael Ignatieff

Het is een open deur te schrijven dat we in disruptieve tijden leven: de cumulatie van terrorisme, politieke polarisering, heropflakkering van nationalisme, het uitbreken van pandemieën, de klimaatcrisis, oorlog, … hebben zelfs de naïeve optimist die ik altijd ben geweest aan het twijfelen gebracht. Op zo’n moment is het goed een boek ter hand te nemen dat inzoomt op troost, en waar we die kunnen vinden. De Canadese ex-politicus Michael Ignatieff is blijkbaar een man met een grote eruditie (zo vind je er niet veel, onder politici bedoel ik): hij neemt ons mee op een verkenning van 25 eeuwen troostliteratuur. In 17 korte hoofdstukken belicht waar een bepaalde schrijver of denker troost gezocht en gevonden heeft. Hij begint bij de anonieme schrijver(s) van het bijbelboek Job en eindigt bij de Britse Cecile Saunders, de stichtster van de beweging voor palliatieve zorg. Er zitten heel voor de hand liggende figuren bij (Marcus Aurelius, Montaigne , Albert Camus, Vaclav Havel), maar ook verrassende (El Greco, David Hume, Condorcet). Akkoord, het zijn bijna allemaal mannen en bijna allemaal Europeanen; Ignatieff bekent schuld op dit vlak, maar hij heeft ze desondanks toch wel goed gekozen, vind ik. Want het is een bont gezelschap dat perfect illustreert dat troost op heel verschillende manieren kan worden gevonden: in de aanvaarding van de wisselvalligheid van lot of de almacht van een eigenzinnige god, in het negeren van pijn, in het terugvallen op zichzelf of net in het delen met anderen, in de ideologische overtuiging van verlossing op het einde der tijden of van emanciperende klassenstrijd of van gedurige vooruitgang, in muziek, enz. Persoonlijk was ik vooral getroffen door de hoofdstukken over El Greco, Montaigne en David Hume.

Ignatieff zelf lijkt in dit boek vooral twee boodschappen te willen meegeven. In de eerste plaats dat hoop en troost altijd samengaan met onzekerheid, vertwijfeling en zelfs regelrechte twijfel, nooit met zekerheid (want dat is pure verblinding). En twee, dat we het gevoel dat we in een uitzichtloze tijd leven delen met ontelbare andere mensen uit het verleden, met mensen die elk op hun manier geprobeerd hebben daarmee om te gaan, en wiens voorbeeld ons inspiratie én troost kan bieden. “Consolation is an act of solidarity in space – keeping company with the bereaved, helping a friend through a difficult moment; but it is also an act of solidarity in time – reaching back to the dead and drawing meaning from the words they left behind.” (…): “what do we learn that we can use in these times of darkness? Something very simple. We are not alone, and we never have been”.… (meer)

Op zoek naar de oorzaken van etnische oorlogen reisde hij naar Bosni', Kroati', Servi', Rwanda en Afghanistan. Hij onderzocht ter plekke de mengeling van morele solidariteit en moreel superioriteitsgevoel waarmee het Westen humanitaire en militaire interventies uitvoerde. De Verenigde Staten dienen volgens hem consequent schendingen van de mensenrechten aan de kaak te stellen. De VS moet na 11 september 2001 beseffen dat landen waar mensenrechten geschonden worden, een internationaal veiligheidsrisico vormen. Hij vindt oorlog een gerechtvaardigd antwoord op het apocalyptische nihilisme van de aanslagen. Maar in deze oorlog is niet alles geoorloofd, want het Westen heeft verplichtingen aan zichzelf en zijn morele identiteit.

Mensenrechten vormen de belangrijkste verzameling beginselen die grenzen stellen aan wat ethisch aanvaardbare acties zijn in een oorlog tegen het terrorisme. De mensenrechten zijn bepalend voor datgene wat we zouden moeten verdedigen en tegelijk binden ze onze handen wanneer we onszelf verdedigen. Dat onze handen achter onze rug gebonden zijn, is niet aangenaam of gemakkelijk, maar het idee van een aangegane verplichting is de grondslag van de idee mensenrechten. (Citaat uit de Thomas More Lezing van Ignatieff).

In deze bundel is naast de Thomas More Lezing het interview van Pieter Hilhorst met Michael Ignatieff opgenomen. Dit interview vond plaat na afloop van de lezing. De filosofen Hans Achterhuis, Pieter Pekelharing en Theo de Wit, de jurist Willem van Genugten en de journalist Pieter Hilhorst reageren met essays op de ideeën uit de lezing en het interview met Ignatieff.
Recensie(s)
Een van de meest scherpzinnige denkers over conflicten en mensenrechten is de Canadese wetenschapper (hoogleraar in Harvard) Ignatieff. Op uitnodiging van onder meer de KU Nijmegen, liet hij medio 2002 in een lezing - hier gepubliceerd - zijn licht schijnen over de verhouding tussen mensenrechten en terreur. Hij schetst hierbij een aantal dilemma's. Terreur (het doden van onschuldige mensen) staat uiteraard volledig haaks op het idee van de mensenrechten; de vraag is echter of in de bestrijding van het terrorisme de mensenrechten (een beetje) mogen worden geschonden. Bovendien worden mensenrechten (het recht op zelfbeschikking) vaak gebruikt ter rechtvaardiging van terroristisch geweld. Ignatieff laat zien dat er situaties zijn waarin de mensenrechten niet het hoogste goed kunnen zijn. Het boek bevat naast de lezing een interview met de auteur, alsmede vier kritische reflecties op zijn standpunten, van de hand van filosofen en een internationaal jurist. In het licht van '11 september' en de 'strijd tegen het internationaal terrorisme' een tot nadenken stemmende publicatie.… (meer)