Daniil Kharms (1905–1942)

Daniil Charms, of absurdistisch schrijven voor de bureaulade tijdens het Stalin-tijdperk.

"Ik zat op het dak" is een ongemeen boeiende en uitgebalanceerde compilatie uit het oeuvre van de meester van het Russisch absurdisme, Daniil Charms (of Kharms, zoals de Angelsaksen hem spellen). Het was door het lezen van Charlotte Mutsaers' boek Zeepijn dat ik voor het eerst op de hoogte werd gesteld van Charms' korte doorgang in dit ondermaanse. Geïntrigeerd door haar enthousiasme over deze man las ik dit boek en het bijzondere aura dat deze absurdistische schrijfsels omcirkelt raakte me op een geheel bijzondere wijze.

Daniil Charms (1905-1942), pseudoniem voor Daniil Ivanovitsj Joevatsjov, kon tijdens zijn korte leven, op een paar uitzonderingen na, slechts kinderverhalen publiceren in het uiterst repressieve Stalin-klimaat van de jaren '30. Het mag eigenlijk een wonder heten dat de literatuurliefhebber überhaupt ooit iets van deze Petersburgse schrijver te lezen kreeg; Charms werd gearresteerd door de GPOe in 1941 en krankzinnig verklaard. Kort na zijn dood het volgende jaar heeft één van zijn kunstbroeders tijdens het beleg van Leningrad zijn opgespaarde geschriften uit zijn huis weten te smokkelen in een handkoffer, net voor het gebombardeerd werd. Zijn werk kon pas voor het eerst gepubliceerd worden in Rusland tijdens de Glasnost-periode onder Gorbatchov.

Charms is een absurdist pur sang, hij is een meester die een zwarte, vaak naar het perverse neigende humor hanteert in een overigens volledig stuurloos universum. Zijn grote kracht als prozaschrijver schuilt in zijn onthutsend inzicht in de ongerijmdheden van het leven, en in de grillige spelingen die het lot een mens in het toenmalige Sovjet-Rusland kon toebereiden. In zijn proza, dat meestal uit (ultra-) korte sfeerschetsen bestaat, beeldt hij een lege, kille wereld uit, die gekenmerkt wordt door willekeurig, bijna mechanisch gegenereerd geweld, waarbij de marionetachtige personages elkaar voor het minste akkefietje op elkaars smoelbakkes slaan. Geweld duikt er als het ware om de haverklap op als een loutere Pavlov-reflex. Door niets anders dan het aanschouwelijk maken van deze gedepersonaliseerde en schizoïde levensatmosfeer die het Stalinistische Rusland van de jaren '30 regeerde en door het lef dat hij toonde om die gehele klerezooi van zwijgen, verraad en omerta subtiel maar nonsensikaal aan de kaak te stellen, door dit alles wist hij deksels goed dat hij elke hoop op publicatie van zijn schrijfsels tijdens zijn leven wel definitief kon opbergen. De censoren toonden nu eenmaal niet het minste begrip voor zijn defaitistisch en ongerijmd wereldbeeld, laat staan dat ze er de wanhopige humor van inzagen.

Dit boek is een zeer volledige kennismaking met Charms' werk zoals het zich aandient in zijn bonte en onnavolgbare verscheidenheid: het bevat gedichten, theaterteksten, talloze kortverhalen, brieven en dagboekaantekeningen. De teneur van het geschrevene doet je dikwijls gniffelen, maar echt hilarisch wordt het zelden, daarvoor is de onderliggende context te dramatisch. De dagboekaantekeningen en brieven van Charms' op het einde van dit boek verduidelijken heel goed dat hij de pen constant hanteerde om te kunnen overleven in een gevecht tegen een maatschappij die zijn fantasiewereld absoluut niet duldde. Dit maakt, in retrospect beschouwd, het ongerijmde absurdistische universum van deze schrijver extra beklijvend voor de ogen van een lezer uit de 21ste eeuw.

Op twee juweeltjes uit dit merkwaardig boek wil ik de geïnteresseerde lezer graag attenderen: vooreerst de korte novelle "de oude vrouw"uit 1939, een schitterend, maar beklemmend, nachtmerrieachtig verhaal, met als hoofdpersoon een jonge schrijver die wordt opgezadeld met een afschuwelijke oude vrouw, die een vreemde macht over hem heeft en onverwacht in zijn kamer doodgaat. Verder charmeerde me ook behoorlijk het onverwachte keerpunt in het kinderverhaal: "Hoe Kolka Pankin naar Brazilië vloog en Petka Jersjov er niets van geloofde"(1928).

Extra duiding over deze onderbelichte schrijver kan je lezen in het gedegen nawoord door Jan Paul Hinrichs en ook het naslagwerk 'Russische Literatuur' door Willem G. Weststeijn verschaft nog heel wat nuttige weetjes over Daniil Charms.… (meer)