Eva Menasse

Op het eerste gezicht maakt het fictieve Oostenrijkse grensplaatsje Dunkelblum een goede kans op een nominatie voor saaiste dorp van Oostenrijk. Er is al een paar decennia niets noemenswaardigs gebeurd, de straten zijn stil, het ooit roemrijke kasteel is al aan het einde van de oorlog op één toren na afgebrand en de jeugd trekt weg. Toch houden de inwoners elkaar - veilig vanachter hun gordijnen - scherp in de gaten. Iedereen zwijgt, over vroeger, maar waarover precies? In 1989 keert de geschiedenis ineens als een boemerang terug. Het is onrustig aan de grens: vluchtelingen staan te wachten achter een bijna neervallend IJzeren Gordijn. Tegelijkertijd beginnen jonge mensen letterlijk en figuurlijk te graven en keert een oud-bewoner terug met vragen. Kunnen de Dunkelblumers volharden in hun zwijgen?

Wie wil begrijpen waarom de bewoners van Dunkelblum zo angstvallig zwijgen leest ‘Dunkelblum zwijgt’ van Eva Menasse (1970). Menasse is een Oostenrijkse schrijfster die in Berlijn woont en werkt. Tot 2005 was ze journalist. Sinds die tijd schreef ze verhalen- en essaybundels en drie prijswinnende romans, waarvan Dunkelblum op dit moment de meest recente is. De Nederlandse vertaling van Dunkelblum, door Annemarie Vlaming, staat op de shortlist voor de Europese Literatuurprijs 2023.

Op de achterflap wordt ‘Dunkelblum zwijgt’ geframed als een spannend boek: er wordt bijvoorbeeld gesproken over een skelet, de verdwijning van een jonge vrouw en de verschijning van een mysterieuze vreemdeling. Maar hoewel er in de verhaalopbouw zeker elementen uit het genre van de thriller en detective zijn gebruikt, is dit boek - en dit is een waarschuwing voor thrillerlezers - zeker geen thriller. En al helemaal niet zo eentje waarin aan het einde alle puzzelstukjes netjes op hun plaats zijn gevallen. Het is eerder de zorgvuldige studie van een (dorps)cultuur, waarin alle betrokkenen elkaar gevangen houden in een ijzeren greep van zwijgen, en van wat de gevolgen daarvan zijn.

Het verhaal van het dorp Dunkelblum wordt verteld door een alwetende verteller die in haar verhaal dan eens op deze dorpsbewoner en dan ineens weer op een heel ander personage inzoomt en daarbij bepaald niet chronologisch te werk gaat. Je moet je hoofd er goed bijhouden, ook vanwege de bloemrijke taal en de lange zinnen die soms naar schijnbaar onbelangrijke details afdwalen, die later ineens een belangrijke rol blijken te spelen in het verhaal. Wat ook niet helpt is het enorm grote aantal personages. Zeker in het begin is het behoorlijk uitdagend om al die personen en hun verhalen uit elkaar te houden en met elkaar te combineren. Want iedereen weet wel iets over wat er vroeger is gebeurd, maar niemand weet alles. Als lezer word je langzaamaan steeds een beetje wijzer, maar ook daaraan blijken grenzen te zitten, al was het maar omdat sommige personages nooit zelf aan het woord komen.

De verteltoon van het boek is ironisch. De personages worden in al hun zwaktes beschreven: de één heeft een bibberkin, de ander zweet als een otter en een een derde is zo dromerig dat hij elke clou over de waarheid mist. Dat maakt het boek bij vlagen heel grappig om te lezen. Een fijne tegenhanger voor het centrale thema van het boek: het grote zwijgen over gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Oostenrijk sloot zich indertijd wel heel makkelijk aan bij Nazi-Duitsland en veel oorlogsmisdaden zijn onbestraft gebleven. Eva Menasse baseerde haar boek - losjes - op de waargebeurde geschiedenis van het Oostenrijkse dorp Rechnitz, waar oorlogsmisdaden plaatsvonden die altijd onberecht zijn gebleven. Hoe leef je verder als je altijd geheimen moet bewaren? Wat vertel je je kinderen? Hoe zorg je dat iedereen blijft zwijgen? Is verzoening wel mogelijk als daders niet voor hun daden uitkomen? En is zwijgen dus niet ook een soort misdaad? Dat zijn vragen die - mede door het open einde - door blijven sudderen en maken dat dit geen boek is dat je na het lezen achteloos weglegt of snel weer vergeet.… (meer)