Violet Moller

De Zeven Steden van historicus en auteur Violet Moller belooft ons een reis door duizend jaar geschiedenis en wil beschrijven hoe ideeën uit de oudheid ons bereikten. Het is de vraag hoe de kennis uit de Griekse en Romeinse tijd de renaissance heeft weten te bereiken. De auteur daarover;

Ik heb op de middelbare school en op de universiteit de klassieke oudheid bestudeerd, maar heb daar nooit iets meegekregen over de invloed die de middeleeuwse Arabische wereld of een andere beschaving buiten Europa heeft gehad op de cultuur daar. De geschiedenis van de wetenschap leek in één zin samen te vatten: ‘Eerst had je de Grieken, toen de Romeinen en toen kwam de renaissance.’ Het hele millennium daartussen werd gemakshalve overgeslagen.

Moller probeert met dit boek daar een invulling aan te geven en dat doet ze aan de hand van een aantal specifieke teksten uit de oudheid. Zij volgt ze op hun weg door allerlei kenniscentra en komt zo tot een verdeling in zeven steden; Alexandrië, Bagdad, Córdoba, Toledo, Salerno, Palermo en Venetië.

De teksten waar het om gaat bestrijken drie gebieden, de wiskunde, de astronomie en de geneeskunde. In de wiskunde gaat het om De Elementen van Euclides, in de astronomie over De Almagest van Ptolemaeus en bij de geneeskunde ligt het wat ingewikkelder. Daarvoor volgen we het werk van Galenus maar dat was een ongelofelijke veelschrijver. Daar concentreert Moller zich op zijn geschriften die in Alexandrië tot het curriculum van de geneeskunde hadden behoord.

In Alexandrië begint de geschiedenis ook, want daar zijn veel teksten geschreven. Vandaar vinden ze hun weg naar het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied, Syrië en Constantinopel. Daar zijn ze tot de negende eeuw gebleven, toen geleerden uit Bagdad erop afkwamen om ze in het Arabisch te vertalen en om de kennis als basis voor hun wetenschappelijke ontdekkingen te gebruiken.

Bagdad was weer een inspiratie voor een stad als Cordóba. Wetenschappers daar haalden met steun van de heersende dynastie der Umayyaden belangrijke werken uit Bagdad. Eén van die wetenschappers was Abbas ibn Firnas, de ‘Leonardo da Vinci van islamitisch Spanje’. Hij had een ongekend brede wetenschappelijke belangstelling, gaf les in wiskunde en muziek, schreef poëzie, bedacht en construeerde instrumenten zoals een waterklok en een planetarium. Ook deed hij pogingen om te vliegen maar concludeerde dat hij had onderschat hoe belangrijk staartveren voor een landing waren.

Het zijn smakelijke details in een mooie reis langs al die kenniscentra. Zo leren we dat Toledo een belangrijk centrum werd waar teksten werden vertaald, onder meer door Gerardus van Cremona. Hij kwam vanuit Italië naar Toledo omdat hij wist dat zich daar de teksten bevonden die hij wilde bestuderen. Studenten van Gerardus hebben een korte biografie over hem geschreven die ze invoegden in het voorwoord bij een vertaling die hij van Galenus’ Tegni maakte, een medisch compendium;

‘Bij het zien van de overvloed aan boeken in het Arabisch op alle mogelijke gebieden, betreurde hij de schamele kennis van die onderwerpen in Latijns Europa, en zodoende leerde hij [Gerardus] de Arabische taal, om deze boeken te kunnen vertalen.’

Geen makkelijke opgave want het Arabisch kent een ander alfabet, een andere schrijfrichting en een ingewikkeld systeem van diakritische tekens en om dan wetenschappelijke teksten te gaan vertalen vereist doorzettingsvermogen. Toledo was de voornaamste plaats waar Arabisch in Latijn werd vertaald maar er vond ook een verschuiving plaats in de politieke en intellectuele wereld.

Christelijk Europa kreeg de overhand en de islam werd steeds verder zuidwaarts gedrongen, Spanje uit en terug naar Afrika. Kruisvaarders veroverden gebieden en in hun kielzog kwamen handelaars mee. Stijl en wetenschap veranderden met de tijd mee.

Salerno is weer een heel ander verhaal want die stad stond bekend om zijn medische wetenschap. Daar dacht een Noord-Afrikaanse koopman anders over want die werd daar behandeld en Constantijn, want zo heette de koopman, stond versteld van de onkunde. Toch genas hij en toen hij de kloof in wetenschap zag tussen Salerno, wat zich in de voorhoede bevond van de geneeskunde in die tijd, en de Arabische wereld besloot hij te helpen. Hij bracht kennis en boeken mee en hielp mee Salerno als medisch centrum te ontwikkelen.

Dat deed hij onder meer door het werk van de Perzisch-Islamitische geleerde Ali ibn al-Magust te vertalen die al in de 10e eeuw zijn ‘Complete boek van de medische kunst’ schreef. De versie van Constantijn staat bekend als de Liber Pantegni en dit zou voor Europese artsen het eerste medische handboek worden. In 2010 werd nog een 11e-eeuwse versie van de Liber Pantegni ontdekt in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

Uiteindelijk ging de uitvinding van de drukpers een rol van betekenis spelen in de verspreiding van al die wetenschappelijke kennis. Aldus Manutius in Venetië was hierin een voorloper en dat kwam omdat hij naast wetenschapper ook ambachtsman was, hij kon zelf zijn boeken drukken en startte een succesvolle drukkerij.

Zo volgen we de beroemde werken op hun tocht langs de zeven steden en de wetenschappers die zorgden voor hun vertaling en verspreiding. Die steden hebben hun eigen karakter, maar ook een aantal overeenkomsten waaronder de wetenschap kan bloeien; politieke stabiliteit, een geregelde aanvoer van middelen en teksten, een groep begaafde, geïnteresseerde mensen en een sfeer van tolerantie en inclusiviteit jegens verschillende nationaliteiten en religies.

Het is geen dik boek, ongeveer 290 pagina’s, maar het biedt een interessante aanvulling op de geschiedschrijving van de wetenschap.

Vertaling; Pon Ruiter en Theo Schoemaker… (meer)

Hoe de wetenschap zich ontwikkelde in de periode tussen klassieke oudheid en renaissance. De beantwoording resulteert in een indrukwekkende tocht langs Alexandrië, Bagdad, Córdoba, Toledo, Salerno, Palermo en Venetië. Steden waar de wetenschap bloeide dankzij (relatieve) politieke stabiliteit en actieve ondersteuning en aanmoediging van onderzoek en samenwerking. Opvallend hierbij is de sfeer van tolerantie tussen de verschillende religies en nationaliteiten.

En weer is daar de verwondering over het toen al aanwezige, en zich verder ontwikkelende hoge niveau van kennis en denken.
Dit boek is daarvan een boeiend verslag.… (meer)