Yoko Ogawa

In Japan is Yoko Ogawa een bekende schrijfster. Niet alleen schreef zij sinds haar debuut in 1988 al meer dan vijftig boeken, ook won ze zo ongeveer elke grote Japanse literaire prijs. Toch is maar een heel klein deel van haar werk vertaald in het Nederlands of Engels. We hebben de Nederlandse vertaling van het dystopische ‘De geheugenpolitie’ waarschijnlijk te danken aan de nominatie van dit boek voor de International Booker Prize in 2020. Omdat ‘De geheugenpolitie’ in Nederland goed werd ontvangen moet de uitgever het aangedurfd hebben om ook ‘Het onvergetelijke jaar van Tomoko’ te laten vertalen, een boek dat al in 2006 in Japan verscheen.

‘Het onvergetelijke jaar van Tomoko’ is een heel ander boek dan ‘De geheugenpolitie’. Het is een veel kleiner en persoonlijker verhaal. Kort samengevat gaat het over de 12-jarige Tomoko die het jaar 1972 doorbrengt bij haar tante. Tomoko komt uit een eenvoudig gezin en het contrast met het leven bij haar tante kan bijna niet groter zijn. Niet alleen omdat er bij de tante veel meer geld is en zij in een sprookjesachtig huis met eindeloos veel kamers woont. Of omdat de tuin bij het huis vroeger een dierentuin was en er nog een Liberiaans dwergnijlpaard met de naam Pochiko in rondscharrelt. Maar ook door de bijzondere personen die er wonen, zoals tante, die kettingrokend jaagt op spelfouten, Mina, een broos maar zeer fantasierijk nichtje dat luciferdoosjes verzamelt, een charismatische oom die soms maanden spoorloos is en Mina’s Duitse oma, voor wie de tijd in 1917 stil is blijven staan.

Tomoko vertelt haar verhaal zelf, als volwassene en terugblikkend op die tijd. Daardoor kruipt er melancholie het verhaal binnen. Want 1972 ligt inmiddels in een ver verleden en de herinneringen aan die vervlogen dagen hebben een gouden randje gekregen. Het zijn kleine herinneringen die ze ophaalt. Herinneringen aan de karakters van haar huisgenoten. Aan twee oude vrouwen die op een bankje zitten in de ondergaande zon. Aan het komen en gaan van de seizoenen. Aan een middag op het strand. Aan de ademhaling van haar astmatische nichtje. Om van dit boek te genieten moet je echt in de stemming zijn voor traagheid en een poëtische sfeer.

Veel zinnen in het boek deden denken aan haiku’s, niet in vorm, maar in inhoud. Ze geven de ervaring van een kort ogenblik weer in bijna verstilde scènes. Een hoofdstuk kan bijvoorbeeld eindigen met een zin als “De stethoscoop die van zijn hals hing, wuifde heen en weer in de bries” of “Kijkend naar de regen dronken we in stilte, ik mijn fruitmelk en meneer Kobayashi zijn koffie verkeerd”. Ogawa beheerst de kunst om kleine dingen zó op te schrijven dat ze ineens magisch lijken. Als je daarvan kan genieten is dit precies een boek voor jou.… (meer)

Al vrij snel in De Geheugenpolitie van Yoko Ogawa had ik me een oordeel gevormd: een eendimensionale roman waarin 1 enkel concept tot in de raarste uithoeken gevolgd wordt. Alhoewel ik de poging waardeerde, vroeg ik me af waarom het concept zich niet beperkte tot een mooi afgerond verhaal van pakweg 80 pagina's. Gaandeweg wist ze me echter te overtuigen dat haar strakke regie waarin inderdaad geen enkele ruimte was voor iets anders dan dit ene concept, toch de ruimte verdiende.
Het concept op zich is dystopisch: men neme een eiland waarop de onzichtbare machthebbers dingen kunnen laten verdwijnen. Op een dag verdwijnen de rozenblaadjes, op een andere dag de boeken, de vogels, en zo gaat het maar door. Het verdwijnen is totalitair: iedereen vernietigt de eigen boeken, vogels, rozen en wie daar niet aan mee werkt, wordt opgehaald door de geheimzinnige geheugenpolitie. Niet alleen fysiek verdwijnen de dingen, ze verdwijnen ook uit het geheugen. Men weet niet meer wat men mist. Eventuele gevoelens, smaak, herinneringen - foetsie, weg, verdwenen. Althans bij de meesten. Wat ervoor in de plaats komt: een soort witte sneeuw, een ruis. En daarmee gaat het concept uiteindelijk over veel meer dan een totalitaire machtsstaat. Of over de cancel-cultuur. Het gaat plots ook, zonder er een woord vuil aan te maken, over Alzheimer, over oud worden en vergeten. Als eenmaal alles vergeten is, zijn de mensen die niet kunnen vergeten, plots weer vrij om te gaan en staan waar ze willen.
Is daarmee het hele boek gered? Daarvoor blijft mijn kritiek overeind dat het een wel erg eendimensionaal verhaal is, waarin geen plaats is voor mooie zinnen of filosofische overwegingen. Als experiment is het echter wat mij betreft geslaagd. Ze maakt het verlies van het geheugen op een pijnlijke en verrassende manier tastbaar.… (meer)

Stel je voor dat op een dag de rozen verdwijnen. Niet omdat het winter wordt. Ze bestaan simpelweg niet meer. Je weet zelfs niet meer wat een roos was. Als iemand je het woord “roos” zegt, of je een overgebleven exemplaar zou laten zien, doet het je niks. Het roept geen enkele herinnering of emotie op. “Roos” is een hol begrip voor je.

Zo begint het, op het naamloze eiland waar het verhaal van Ogawa zich afspeelt. Dingen verdwijnen. Kleine, relatief onbelangrijke dingen, zoals belletjes en linten, maar ook grote, zoals veerboten, en mooie, zoals vogels en boeken. Op een ochtend zijn ze zomaar betekenisloos geworden. De mensen voelen zich genoodzaakt de overgebleven exemplaren te vernietigen. Wie dat niet doet, loopt het gevaar opgepakt te worden door de geheugenpolitie. Zo wordt de wereld telkens een beetje minder mooi, telkens een beetje kleiner.

Een vreemde dystopische setting, die veel vragen oproept over het hoe en waarom van deze situatie. Voor wie werkt de geheugenpolitie eigenlijk, en waarom moeten de mensen zoveel dingen vergeten? Daarover kan je aannames doen, maar wie duidelijke antwoorden op deze vragen verwacht komt bedrogen uit. Dit boek heeft geen duidelijk plot of een ontknoping, zoals bijvoorbeeld 1984, of Fahrenheit 451 dat wel hebben. Eerder is het een poëtisch geschreven en wat wonderlijk verhaal over verlies.

De vertelster van het verhaal, een jonge romanschrijfster, is ook geen typische heldin. Zij is niet iemand die zich verzet tegen het verlies, en ook niet iemand die zich de dingen juist nog wél herinnert. De vertelster verliest juist ook langzaam haar grip op de wereld. Een wereld die steeds benauwder en saaier aanvoelt. Dat het weer steeds slechter wordt helpt daarbij ook niet echt.

Een klein beetje heldhaftig is zij wel, want zij helpt haar redacteur, R. Deze man kan de dingen niet vergeten, en loopt daarom gevaar afgevoerd te worden door de geheugenpolitie. De schrijfster verstopt hem in een geheime kamer in haar huis en poogt, samen met hem, haar herinneringen terug te krijgen. Dat dat niet lukt maakt het verhaal melancholiek en verdrietig.

De Geheugenpolitie is een verhaal waarover je als lezer nog lang kan nadenken, omdat het een soort parabel is die je op verschillende manieren kan invullen. Gaat het over hoe wij als mensheid tradities, voorwerpen, maar ook hele volkeren en diersoorten verliezen? Of gaat het over dictaturen, waar het verboden is om over bepaalde onderwerpen te praten, en waar gebeurtenissen uit de geschiedenis worden gewist? Of gaat het over hoe wij met het ouder worden steeds meer dingen vergeten, bij Alzheimerpatiënten zelfs in zo extreme mate dat zij zichzelf verliezen? Het is denk ik de kracht van Ogawa dat zij deze vraag niet beantwoordt, maar het aan de lezer laat om betekenis te geven aan het verhaal.

Ik vond het boek prachtig geschreven. Het is poëtisch en heeft een sprookjesachtige, verstilde sfeer. Toch zou ik het niet aan iedereen aanraden. De lezer die een duidelijk begin en einde aan een boek verwacht, en hoopt aan het einde te begrijpen wat er nu precies gebeurd is zou ik aanraden dit boek te laten liggen.… (meer)

‘5761455? Schitterend. Dat is het totaal van alle priemgetallen tussen 1 en 100 miljoen.’ De professor knikte, diep onder de indruk. Ook al had ik geen idee wat er zo schitterend was aan mijn telefoonnummer, de warmte waarmee hij sprak kwam wel over. Hij leek er niet opuit zijn kennis tentoon te spreiden. Hij klonk eerder terughoudend en oprecht. Het was een warmte die suggereerde dat als mijn telefoonnummer zo uitzonderlijk was, ik dat zelf misschien ook wel was.

Het thema van De huishoudster en de professor, een recent vertaalde roman uit 2003 van de Japanse auteur Yoko Ogawa intrigeerde me meteen. Een alleenstaande moeder met een zoontje van tien jaar komt via een uitzendkantoor terecht als huishoudster bij een geniale wiskundeprofessor. Het korte termijngeheugen van de professor werd onherstelbaar beschadigd bij een zwaar verkeersongeval. Van zijn leven vóór het ongeval weet hij nog alles, maar in het hier en nu herinnert hij zich slechts 80 minuten. Elke ochtend voltrekt zich een gelijkaardig ritueel: de huishoudster en de professor maken kennis en het klikt. Hun mooie relatie, waarbij ook het tienjarige zoontje van de huishoudster een belangrijke functie vervult, staat volledig in het teken van getallen. De professor is zijn briljante wiskundige inzichten niet kwijtgespeeld, integendeel! Hij projecteert zijn passie voor getallen en ingewikkelde berekeningen op dagdagelijkse dingen. Op die manier communiceert hij met de huishoudster. We vernemen alles vanuit het standpunt van de huishoudster, die net als haar zoontje in de ban geraakt van de mysterieuze schoonheid die dankzij wiskundige vergelijkingen tot leven komt. Dagelijks komt de professor met nieuwe, slimme wiskundige raadsels aanzetten, gebaseerd op haar schoenmaat, de verjaardag van haar zoontje, honkbalplaatjes of kleine huishoudelijke bezigheden.

Ondanks het fascinerende uitgangspunt en het hartverwarmende relaas is de auteur er niet in geslaagd mij mee te trekken in de vreemde fascinatie voor getallen. Het poëtische karakter van de roman, met verfijnde, sfeervolle beschrijvingen roept beelden op van ontroerende stillevens. Maar dit verstilde portret werd tijdens het lezen regelmatig verstoord door lang uitgesponnen wiskundige lesjes, die mijn petje te boven gingen. Ook wordt er in het boek naar mijn smaak te uitgebreid doorgeboomd over honkbal, de gemeenschappelijke interesse van de professor en de jongen. Doorlezen en de draad heropnemen viel bij momenten zwaar. Om die redenen kon deze roman mij niet over de hele lijn overtuigen.

Het verhaal werd in 2006 verfilmd door Takashi Koizumi.… (meer)