Jean d'Ormesson (1925–2017)

Dit boekje pikte ik mee uit een boekenkiosk in Parijs, vooral omdat de titel me zo aansprak (het blijkt om een vers van Louis Aragon te gaan). De naam Jean D’Ormesson was me vaag bekend, maar ik wist eigenlijk niks van de man. Het blijkt één van die intellectuelen geweest te zijn waar de Fransen in grossieren, en die een fabelachtige eruditie koppelen aan een formidabele eloquentie. D’Ormesson was niet voor niets voorzitter van de Académie, de club van de Onsterfelijken; wat niet belet dat de man overleed in 2017, zij het op de gezegende leeftijd van 92 jaar.
De ondertitel is ‘roman’, dus je begint dit te lezen als het verhaal van een fictieve man die terugkijkt op zijn leven, en dat is het gedeeltelijk ook. Maar het blijkt een curieuze mengeling van persoonlijke herinneringen en ervaringen van D’Ormesson zelf, maar dan met andere, fictieve namen van personages en plaatsen. Dat dooreenlopen van fictie en realiteit is nogal verwarrend en zelfs frustrerend; bovendien doet het geheel nogal narcistisch aan en dat blijkt ook te kloppen: D’Ormesson liep graag in de kijker en zat niet verlegen om een spitant ‘bon mot’ links en rechts in de media.
Dat geeft dan de indruk dat we hier met een koketterende dilettant te maken hebben, iemand die een beetje de rol van de nar speelt, en D’Ormesson werkt dat ook bewust in de hand: hij springt van de hak op de tak, en wisselt gebeurtenissen en herinneringen af met levenswijsheden, waarvan er een groot aantal eerder banaal zijn. Over de slechtheid van geld bijvoorbeeld, of dat alles verandert maar niks hetzelfde blijft, dat het leven een spel is, en dat soort dingen.
Maar … voor u afhaakt, toch maar vlug zeggen dat D’Ormesson tussen al dat verbaal vuurwerk toch ook wel echt wat diepers te zeggen heeft. Zo vond ik zijn uitgebreide uitweiding over het fenomeen van de tijd ronduit indrukwekkend. Ik las de laatste tijd wat geschiedtheoretische werken over temporaliteiten en historiciteitsregimes (mijn excuses voor de terminologie), en ik moet zeggen dat D’Ormesson hier echt wel zijn mannetje staat. Ook het heikele debat over “le hasard et la nécessité” (naar Jaques Monod) komt aan bod, over de vraag of de mens en het leven er per toeval gekomen zijn of niet; de filosofisch geschoolde lezer weet dat dit niet van de poes is; in dit geval brengt D’Ormesson het er minder goed van af, want hij houdt het op de ultieme paradox dat uit een ononderbroken reeks van toevalligheden een noodzakelijkheid geboren is: “du jeu des hasards et des libertés sort l’implacable nécessité”. Wat kunnen die Fransen dat toch mooi zeggen.
Het meest waardevolle aan dit boekje staat aan het einde, waar D’Ormesson op een 20-tal pagina’s een heel eigen, nuchtere vorm van spiritualiteit aanbrengt. In korte dialogen met zijn (fictieve) vrouw Marie verkent hij wat het leven ten diepste betekent, hoe de dood daarbij te pas komt en hoe je een leven na de dood kan voorstellen. Hij gaat hier inderdaad de religieuze tour op, met zelfs een heel expliciete geloofsbelijdenis, maar zo met de voeten op aarde dat zelfs de meest verstokte atheïst volgens mij zich er een beetje in kan herkennen. Zijn vrouw Marie concludeert er een beetje perplex uit dat de auteur geen plaats ziet voor hun leven samen na de dood, maar hij pareert haar vrees met de mooiste liefdesverklaring die ik me kan indenken: “Je t'aime dans le temps. Je t'aimerai jusqu'au bout du temps. Et quand le temps sera écoulé, alors, je t'aurai aimée. Et rien de cet amour, comme rien de ce qui a été, ne pourra jamais être effacé. » Als dat geen mooie belijdenis is van een diep geloof in het leven, de liefde en de dood.… (meer)