José Ortega y Gasset (1883–1955)

osé Ortega y Gasset (1883-1955) is de belangrijkste en een van de beroemdste moderne Spaanse filosofen. Wat is filosofie? is ontstaan tijdens een reeks voordrachten die hij in 1929, na de sluiting van de universiteit tijdens de dictatuur van generaal Primo de Rivera en zijn daarmee samenhangende ontslag als hoogleraar, gehouden heeft in een Madrileens theater.
Onder het motto ¿helderheid is het gulle gebaar van de filosoof¿ vormt het een zeer geslaagde poging van Ortega aan iedereen te laten zien wat filosofie concreet is. Daarbij gaat hij tegelijkertijd in tegen de filosofie van Heidegger, niet alleen direct, door een kritische hervorming van diens cruciaal concept van de ¿Sorge¿, maar ook indirect, door zijn glasheldere stijl en schrijfwijze die volledig afwijken van de vooropgezette duisterheid en het gekunstelde esoterisme die de heideggeriaanse filosofie kenmerken.
Wat is filosofie? wordt dan ook beschouwd als een van de beste introducties tot het denken van Ortega en als een klassieke tekst in de moderne Spaanse filosofie. Als geen ander werk laat het zien dat hij een echte essayistische filosoof is, een filosoof die publiekelijk toont wat de filosoof steeds weer te doen staat: filosoferen, de filosofie ontwikkelen in de (denk)handeling van het filosoferen zelf.
Dat gebeurt in Wat is filosofie? door het proces van het denken plastisch op de planken te brengen in een ¿one man show¿.
Terwijl het denken door Ortega als essentiële limiet, als hart van de subjectiviteit en de persoon, op de objectiviteit en de wereld wordt gericht, vormt het hart van de objectiviteit voor hem het menselijke leven, oftewel, het eigen leven, ons leven, het eigen leven van iedereen. Dat (eigen) leven, waarin persoon en wereld samengaan als onscheidbare tweelingen, is het kunstwerk waaraan de mens steeds opnieuw vorm moet geven: een eindeloos project, eeuwig in wording¿… (meer)

De volkswijsheid 'hoe meer zielen, hoe meer vreugd' is zelden de teneur van studies die in het teken van de demografie staan. Dat begint met Malthus, die voorspelde dat de voedselproductie ver achter zou blijven bij de bevolkingsgroei. Ook het meest bekende werk van de Spaanse wijsgeer José Ortega y Gasset, La rebelión de las masas, is doortrokken van één enkel gegeven: de bevolkingsexplosie in het Europa van de negentiende eeuw. Ineens, na vele eeuwen van geleidelijke ontwikkeling, stijgt het aantal mensen in enkele generaties van 180 miljoen naar 460 miljoen.
Overal zwermen de mensen rond. Ortega struikelt over zijn medeburgers: 'De wachtkamers der beroemde geneesheeren vol zieken. De theaters, als de voorstelling niet op een ongelegen uur is, vol toeschouwers. De badplaatsen, vol badgasten. Hetgeen vroeger nooit een moeilijkheid was, is dit thans bijna onophoudelijk: een plaats te vinden'.
Wat Ortega y Gasset (1883-1955) bezighoudt zijn niet zozeer de materiële alswel de geestelijke gevolgen van deze omwenteling, die hij met grote helderheid beschrijft. Zijn stijl, gekenmerkt door vele herhalingen, verraadt een obsessie. De opstand der horden bevat het abc van een modern cultuurpessimisme, dat men in die jaren ook bij Spengler, Valéry, Jaspers en vele andere schrijvers en filosofen kan aantreffen. Van de verwerping van het individualisme tot de walging over Amerika: alles is aanwezig. Over deze wijdverbreide houding kan in ieder geval worden gezegd dat het spreken uit naam van een dreiging die vooralsnog nog door weinigen wordt gevoeld, een manier is om gehoord te worden. Ortega ziet dat zelf in en zegt bij herhaling dat denken altijd overdrijven is.
Zijn oordeel over de moderne tijd is ambivalent: hij waardeert de enorme stijging van het levenspeil van de gemiddelde mens en tegelijk is hij beducht voor de geestelijke uitwerking van deze welstand. De 'massa-mens' is een 'orgaan van het hoogste goed en het ergste kwaad'.
Dat laatste overheerst in zijn typering. Wat hem zorgen baart, is de groeiende afstand tussen de technische mogelijkheden die de mens ter beschikking staan en het geestelijke peil dat geen gelijke tred daarmee heeft gehouden. 'In het diepste van zijn ziel is hij onkundig van het kunstmatige, bijna onwaarschijnlijke karakter der beschaving, en hij strekt zijn enthousiasme voor toestellen niet uit tot de beginselen die ze mogelijk maken'. De 'massa-mens' heeft een gebrek aan historisch bewustzijn of, wat hetzelfde is, verruilt het plichtsbesef voor een op rechten gebaseerd individualisme.
Ortega vergelijkt de welvaart en de rechten waarin de moderne mens wordt geboren met de corrumperende gevolgen van een erfelijke adel. Wat volgens hem de lediggang van de aristocraat en de moderne 'massa-mens' verenigt, is ondermeer: 'de neiging om van spelen en de beoefening van allerlei vormen van sport de belangrijkste bezigheid te maken', 'de bijzondere zorg voor het lichaam', 'het gemis aan romantisme in den omgang met de vrouw', 'het zich vermaken met den intellectueel, maar hem in de grond van de zaak niet achten'.
Die vergelijking maakt duidelijk dat zijn 'massa-mens' niet verward moet worden met een klasse of stand. Het gaat hem om de gemiddelde mens, die in de greep is van vervlakking en smakeloosheid. Ortega, die het corrupte en stagnerende Spanje wil openen naar Europa, moet vaststellen dat het hele continent deelt in de culturele crisis.
De opstand der horden bevat veel passages die een profetische lading krijgen als men nog eens het jaar proeft waarin het is gepubliceerd: 1933. Hij schrijft over de wereld van ontwortelden 'die zich door de lichtste stroomingen laten meevoeren'. Omdat men alle welvaart en ordening als vanzelfsprekend ervaart, wordt de wereld kluchtig: 'Zij sollen met de tragedie omdat zij niet gelooven dat in de beschaafde wereld de werkelijke tragedie nog kan voorkomen.'
Ortega's studie is voor alles het testament van een onzekere culturele elite, die alle hiërarchie ziet vervagen. Zijn houding tegenover de 'massa-mens' is een hooghartige. Die mens hoort dankbaar te zijn, zijn plaats te kennen en het hogere te achten. Maar de massa's komen in opstand tegen hun lotsbestemming. Ten onrechte: de gemiddelde mens heeft geen eigen ideeën en moet niet zo hoog van de toren willen blazen. Er klinkt iets van voorbarige spijt door als hij opmerkt dat 'de zoon van kleine luiden sinds de tweede helft van de negentiende eeuw geen maatschappelijke versperringen meer op zijn weg heeft'.
En dan stuiten we plotsklaps op een beschouwing in de beschouwing. Het laatste deel van de tekst leidt een eigen leven. Onder de kop 'Wie oefent de heerschappij uit in de wereld?' krijgen we een meesterlijke uiteenzetting over de plaats van Europa in de wereld. Het decor waartegen hij de politiek van zijn tijd plaatst, is de demoralisering van Europa. Het zou niet meer die centrale plaats hebben in de wereld als in de eeuwen daarvoor. Misschien is dat waar, schrijft Ortega, maar 'zal dit schijnbaar verval der Europeesche naties niet in beginsel noodig zijn om de Verenigde Staten van Europa mogelijk te maken?'. Juist het relatieve machtsverlies dwingt de afzonderlijke staten tot een samenwerking voorbij de 'slagboomen' die de landen nu verdeeld houden.
Hij lijkt geen twijfel te kennen. De eenwording van Europa zal 'onverbiddelijk' de horizon van onze tijd worden. Er is niets dat de samenvoeging van de markten zal kunnen tegenhouden en daarmee zal ook de culturele vermenging nieuwe impulsen krijgen. Een 'Europeesche Super-Staat' is nodig om nieuwe energie op te wekken in de vermoeide burgers, die de 'tucht der verantwoording' behoeven.
De opstand der horden tekent zo de beide polen van het Europese project, die nauwelijks verzoend kunnen worden. De gemeenschappelijke markt staat geheel in het teken van consumptieve groei die de 'massa-mens' voortbrengt en daarmee smakeloosheid tot norm verheft. Tegelijk wil de eenwording daarbovenuit groeien met een verder reikende gedachte, namelijk de terugkeer van Europa als een centrum van wereldpolitiek. Maar waaruit put de cultuurpessimist de grondstof voor zo'n vitalisering van Europa? Niet uit de 'massa-mens', zijn hoop is gevestigd op de ideeën en de wil van enkelen.
Moeten we nu, vijfenzestig jaar later, zeggen dat Ortega's pessimisme zichzelf heeft weerlegd? Natuurlijk is zijn cultuurkritiek een beetje 'de deftigheid in het gedrang', zoals De Kadt ooit schreef over Huizinga's vergelijkbare In de schaduwen van morgen. Toch kunnen we zeggen dat de verbeelding van verval noodzakelijk is om een cultuur te prikkelen. Elke beschaving moet zich een voorstelling van barbaren maken. En bovendien: wie zou aan het einde van deze eeuw van uitersten willen beweren dat de geladen zinnen van Ortega y Gasset louter de echo zijn van een voorbije tijd?… (meer)