Robert M. Pirsig (1928–2017)

Op 10 augustus 2015 begon blogger Peter Pellenaar de Read-a-long: Zen and the Art of Motorcycle Maintenance (http://www.petepel.nl/2015/08/10/een-onderzoek-naar-waarden/). Mijn zomervakantie was net begonnen en ik was wel in de stemming voor zo'n nieuw project. Het langzaam lezen van dit boek leek me extra aantrekkelijk omdat ik me er van kon herinneren dat de eerste keer dat ik het las (en dat was nog wel in het Nederlands) er regelmatig de weg bij kwijtgeraakt was. Door het nu met anderen te lezen en langzaam zou dat vast beter gaan.

De eerste paar hoofdstukken vond ik smullen. Deze zijn in de vorm van een roman waarbij de hoofdpersoon met zijn zoon en een bevriend echtpaar een motorrit door Amerika maken. Tussendoor vertelt de hoofdpersoon over het belang van motoronderhoud en wat daar zoal bij komt kijken om dit goed te kunnen doen. Vooral zijn liefde voor de motor is genot om te lezen.

Maar na verloop van tijd gaat de hoofdpersoon steeds meer vertellen over Phaedrus, een personage dat ik heb opgevat als zijn alter-ego. En deze Phaedrus heeft nogal wat filosofische gedachten waarbij ik de meeste tijd mij afvroeg wat hij nou eigenlijk wilde zeggen. Het leek wel net alsof hij nooit echt tot een punt kwam en dat laat mij als lezer achter met een onbevredigend gevoel. Een groot deel van het gefilosofeer vond ik ook nog eens helemaal niet interessant waardoor het leesplezier wel wat werd weggenomen. Het langzaam lezen maakte het dan wel weer beter te doen omdat ik afgeleid werd door andere boeken.

Wel denk ik dat ik er nu meer van begrepen heb dan twintig jaar geleden, eenvoudigweg omdat ik ook wat meer levenswijsheid heb opgedaan.

Voor de literaire kwaliteit kun je het naar mijn idee beter in de kast laten staan. Dat dit boek zo'n hype is geweest in de jaren zeventig maakt het als tijdsdocument dan wel weer de moeite waard. Oftewel een boek met vele kanten waarvan ik mensen toch zou aanraden om het op zijn minst een keer te lezen.… (meer)

Een man rijdt met zijn zoon op de motorfiets dwars door de VS. Onderweg denkt hij na over de filosofie van Phaedrus, met wie hij een nauwe band had, en die leidde tot de ondergang van Phaedrus.

De rit en het denken staan relatief los van elkaar, al maakt Pirsig geregeld een leuke overgang. Het zijn vooral de beschouwingen over motoronderhoud die de verbinding leggen.

Pirsig legt veel nadruk op de ontwikkeling van Phaedrus' gedachtegang. Dat maakt het boek geregeld taai. Al blijft het een roman en geen filosofisch werk. Pirsig neemt filosofische argumenten die passen in het verhaal, zonder ze in hun filosofische context te plaatsen. Zo heeft hij het wel over Poincaré, maar niet over latere wetenschapsfilosofen die commentaar leveren op diens werk.

Aan het einde van de rit blijft de bedoeling van Pirsig onduidelijk. De ondergang van Phaedrus duidt op de instabiliteit van zijn filosofische constructie, maar de ik-persoon lijkt daar wel aan vast te houden en zelfs op voort te bouwen, wat overigens de zwakste redeneringen in het boek oplevert. Wat mij betreft, is de keuze voor 'Kwaliteit' als kernbegrip een vergissing, los van het feit dat de hele argumentatie spitsvondig maar zeer wankel is.

Uiteindelijk zijn de passages over motoronderhoud de meest onderhoudende in het boek. Zen is niet meer dan een obligaat vernislaagje uit de jaren zeventig.… (meer)

Ik ben kwaad, ik voel me bedrogen. Ik had zoveel van dit cultboek verwacht, maar de lectuur ervan blijkt gewoon tijdverlies.
Literair stelt dit boek hoegenaamd niks voor. De beschrijving van de motortocht voegt niks toe aan het verhaal, en dient blijkbaar alleen om de filosofische stukken verteerbaar te maken. Het literaire niveau is belabberd, de finale ontknoping haalt zelf het niveau van een schoolopstel niet. En de geheimdoenerij over de mysterieuze Phaedrus is absoluut belachelijk.
Filosofisch gaat dit boek mee in de grote stroom van publicaties, sinds de jaren 60, van hoe fout we hier in het Westen bezig zijn, met onze eenzijdige benadering van de werkelijkheid (de strikte scheiding tussen object-subject, de ratio als enig middel om de realiteit te ontleden, enz.). Pirsig denkt origineel te zijn door dit terug te voeren tot Plato en Aristoteles, en de door hen verketterde sofisten (waar we maar zeer weinig van weten) tot grote helden te maken. Natuurlijk raakt zijn worsteling met de westerse benadering wel grond (al vind ik zijn opdeling tussen klassieke en romantische methode zeer betwistbaar), en is zijn aanbreng van een derde weg een verdienstelijke poging; alleen, de notie "Kwaliteit" die hij daarbij invoert, zorgt alleen maar voor verwarring; Pirsig weigert dit begrip deugdelijk te omschrijven (tenzij als een soort Heilige Geest die zowel object omvat subject, de relatie tussen en hun ontstaansgrond); hij kan het alleen indirect een invulling geven, waarbij hij voortdurend verspringt van "zorgvuldigheid", naar "intensiteit", en "voortreffelijkheid", allemaal heel waardevol, maar erg meerduidig.
In recensies zie ik allerlei verwijzingen naar de Oosterse benadering (en de term "Zen" uit de titel van het boek lijkt dat ook te suggeren), maar Pirsig werkt dit niet uit, op 1 korte passage na waarin hij Lao Tse citeert.
Kortom, de auteur heeft de klok wel horen luiden, maar weet van geen kanten waar de klepel hangt. Intussen houdt hij ons 500 bladzijden op met een pseudo-spannende zoektocht naar de zogenaamd unieke denkbeelden van de mysterieuze Phaedrus (in feite zijn vroegere, geniale, ik die na een periode van krankzinnigheid en electroshocktherapie in de auteur is gereïncarneerd).
Het beste bewijs dat dit boek de bal mis slaat, is de manier waarop de auteur de ergerlijke omgang met zijn zoon Chris beschrijft, een elfjarige, die de hele tijd bij hem achterop op de motor zit. De houding van de vader (Pirsig) ten aanzien van zijn zoon is er daarbij één van betutteling en kleinering, en dus helemaal niet van de "Kwaliteit" waar hij zo erg mee schermt (waar zijn de zorgvuldigheid, zorgzaamheid, aandacht in hun relatie?). Neen, ik slaag er niet in veel goeds te vertellen over dit boek, al constateer ik wel met grote verbazing dat een heleboel mensen er toch erg veel hebben gehad.… (meer)