Carlo Rovelli

Ik hou wel van de boeken van Rovelli. Hij is een van die theoretische fysici die zich regelmatig getroost om naar een breed publiek iets te vertellen over wat er gaande is aan de frontlijn van de fysica en kosmologie. En hij doet dat op een best verteerbare manier. Gekend bij hem zijn de regelmatige verwijzingen naar oude filosofen; ditmaal haalt hij er meermaals Dante bij. Of dat iets bijdraagt aan zijn betoog? Wellicht niet meteen in de zin van een verdere wetenschappelijke onderbouwing ervan, maar wel aan het scheppen van een bepaalde sfeer en samenhang.
Ik waag mij hier niet aan enige samenvatting over zijn stellingen rond zwarte gaten die omvormen tot witte gaten die onze tijdszin compleet veranderen. Wat ik hier weerom mooi om te lezen vond, was hoe Rovelli ook nu weer een lans breekt voor de verbeelding en creativiteit. "Wij combineren en hercombineren op verschillende manieren wat we weten, en zoeken een combinatie die iets duidelijker maakt. Bestanddelen van die kennis die eerder essentieel leken laten we weg als ze een belemmering vormen. We wagen het erop, maar voorzichtig. We gaan vaak naar de randen van onze kennis. Daar maken we ons mee vertrouwd, we verblijven er lange tijd, we gaan heen en terug, en op de tast zoeken we openingen. We beproeven nieuwe begrippen, nieuwe combinaties." (p. 56)
En ook dit citaat wil ik hier graag meegeven: "Maar... we waren er daarom nog niet van overtuigd dat we de waarheid op zak hadden... / ... Wetenschappers hebben een vreemde relatie met hun ideeën: misschien is niemand werkelijk helemaal oprecht, zelfs niet tegenover zichzelf, over wat hij ervan denkt... je moet politiek correct zijn, redelijk, altijd toegeven dat we ons zouden kunnen vergissen. Maar in je hart wil je maar al te graag zeggen 'ik ben er zeker van dat het zo is!'. Je raakt verliefd op je eigen ideeën, je bent ervan overtuigd... je verdedigt ze met hand en tand. In wezen hangt onze wetenschappelijke reputatie, waaraan wij evenzeer hangen als kinderen aan hun suikerspin, daarvan af... en toch... en toch..., verdwijnt achter die emoties nooit de twijfel... de angst dat we het bij het verkeerde eind hebben, dat we ons illusies maken... de wetenschap is bitterzoet." (p. 86)… (meer)

Dit was mijn vierde Rovelli en blijft best wel taaie lectuur. In dit boek overloopt het het ontstaan en verdere ontwikkelingen van de kwantummechanica vertrekkend bij het werk van Heisenberg op het eiland Helgoland. "De ontdekking van de kwantumtheorie is, denk ik, de ontdekking dat de eigenschappen van elk ding niets anders zijn dan de manier waarop het andere dingen beïnvloedt. Ze bestaan alleen in de interactie met andere dingen." (p. 85) Een eenvoudige idee, zo stelt Rovelli, met ingrijpende consequenties. Zonder interactie bestaan er geen eigenschappen meer. En eigenschappen zijn alleen nog maar relatief. Daardoor valt de wereld uiteen "tot een spel van standpunten dat niet één enkele globale visie toelaat. Het is een wereld van perspectieven, van een zich manifesteren, niet van entiteiten met vaste eigenschappen of ondubbelzinnige feiten." (p. 94)
Het vreemde, onbegrijpelijke en tegelijk intrigerende van de kwantumtheorie trekt tegenwoordig ook wel personen aan die zich met het adjectief "kwantum" ineens een bijzondere plaats menen te kunnen verwerven op de meest uiteenlopende domeinen. Rovelli is hierin erg duidelijk. "De kwantummechanica heeft niets te maken met paranormale verschijnselen, alternatieve geneeskunde, golven die ons dragen of mysterieuze vibraties" (p. 155) Net als in zijn voorgaande boeken zoekt hij ook hier weer meermaals het door hem ook wel wat gekende grensgebied met de filosofie op. Wat is "betekenis"? Wat is informatie? Wat is waarneming? Wat is bewustzijn? Wat is ons ik? Rovelli geeft hier enkele interessante voorzetten in de lijn met wat voorafging in het boek. Maar om daar meer rond te vernemen ga ik toch maar de nieuwe van Mark Solms lezen, "The Hidden Spring".
Rovelli sluit mooi af met: "Iedere keer dat iets vaststaands ter discussie wordt gesteld, opent zich iets anders wat ons in staat stelt verder te kijken". (p. 191) Met andere woorden is er geen manier om de werkelijkheid los te zien van een perspectief. Elke visie is partieel. Er is geen absoluut, universeel standpunt. Standpunten kunnen wel worden gecommuniceerd; kennisgebieden kunnen met elkaar in dialoog gaan. "In die dialoog ondergaan ze wijzigingen, verrijken ze elkaar, convergeren ze en aldus verdiept zich ons begrip van de werkelijkheid". (p. 189)
N.B. Wie over het ontstaan van de kwantummechanica een en ander nog eens op een gelijklopende, overzichtelijke maar ook weer lichtjes andere manier uitgelegd wil krijgen kan op YouTube ook de colleges door Gerard Bodifée voor de Universiteit Maastricht bekijken.… (meer)

Rovelli gaat hier verder op waar hij eindigde met "De werkelijkheid is niet wat ze lijkt", maar de zaken worden er niet eenvoudiger op. Misschien komt dit omdat we met het thema tijd erg dicht in buurt komen van onze eigen ervaring van tijd en het verstrijken daarvan. Deze zaken verliezen steeds meer hun vanzelfsprekendheid doordat Rovelli ons meer en meer meeneemt om te kijken vanuit een ander perspectief dan onze menselijke kijk op ons eigen stukje ruimtetijd. "De theorie beschrijft niet hoe de dingen in de tijd evolueren. De theorie beschrijft hoe de dingen ten opzichte van elkaar veranderen, hoe de feiten van de wereld in verhouding tot elkaar voorvallen". (p. 88) Onze ervaring van de wereld wordt op zijn kop gezet. "In de fundamentele relativistische natuurkunde, waar geen enkele variabele a priori de rol van tijd speelt, kunnen we de relatie tussen macroscopische toestand en evolutie in de tijd dus omdraaien: het is niet de evolutie in de tijd die de toestand bepaalt, maar het is de toestand, de onscherpte, die de tijd bepaalt". (p. 101) Tijd bestaat niet. Er is geen verleden of toekomst. "Er bestaan uitsluitend sporen uit het verleden, geen sporen uit de toekomst, en wel omdat de entropie in het verleden laag was. Dat is de enige reden. Het verschil tussen verleden en toekomst is louter het gevolg van lage entropie" (p. 120)
Rovelli komt in de laatste delen van dit boek stilaan bij de mens en diens rol met betrekking tot tijd terecht. "We hebben ons een idee gevormd van 'menselijk wezen' door met onze soortgenoten te interageren. Ik denk dat daar het beeld vandaan komt dat we van onszelf hebben, en niet van introspectie. Als we aan onszelf denken als 'persoon', dan geloof ik dat we op onszelf dezelfde mentale circuits toepassen als die welke we hebben ontwikkeld om met onze medemensen om te gaan" (p. 126) Erg boeiend om zulke dingen te lezen bij een fundamenteel fysicus want vrij naadloos aansluitend bij moderne opvattingen over psychotherapie (o.a. op mentalisatie gebaseerde benaderingen). "In de elementaire grammatica van de wereld bestaat ruimte noch tijd: er zijn uitsluitend processen die fysische grootheden in andere transformeren, waarvan we waarschijnlijkheden en relaties kunnen berekenen" (p. 139).
Het laatste kwart van dit boek maakte het doorwerken van de taaie lectuur die daaraan voorafging toch de moeite waard. Dat Rovelli zo lezenswaardig is, kan wellicht mee worden toegeschreven aan zijn zij-uitstapjes naar klassieke (iets minder naar hedendaagse) filosofen om daarmee de bevreemdende wereld van de quantumfysica en quantumzwaartekracht toch dichter bij de menselijke conditie te brengen. Hij is daarbij ook zo eerlijk om aan te geven welke delen van zijn betoog wel degelijk gegrond zijn in onderzoek, welke pausibel zijn en welke speculatief. Twee boeken die samen een mooi geheel vormen ondanks hun taaie momenten.… (meer)