Carl Schmitt (1888–1985)

Als je politieke filosofie, zoals in the Cambridge Dictionary of Philosophy, bepaalt als de studie van de aard en rechtvaardiging van instellingen die dwang uitoefenen ? waaronder zowel het gezin, de natiestaat als wereldorganisaties zoals de VN vallen ? wordt duidelijk dat politiek te maken heeft met het gebruik van macht. Politiek verdeelt bijgevolg op de één of andere wijze mensen in groepen die ofwel het recht hebben om gehoorzaamd te worden, hetzij de plicht hebben te gehoorzamen.
In Het begrip politiek - een tekst die dateert van 1932 - radicaliseert de Duitse rechtsgeleerde en politiek filosoof Carl Schmitt deze indeling tot het uiterste. Het specifieke van de verschillende domeinen van het menselijke handelen en denken kan men volgens hem vinden in de fundamentele onderscheidingen die in deze gebieden werkzaam zijn: in de ethiek is de fundamentele onderscheiding die tussen goed en kwaad, op het esthetische vlak die tussen mooi en lelijk en in de economie die tussen nuttig en schadelijk. Maar hoe zit dat dan in de politiek? ?De onderscheiding waartoe politieke handelingen en motieven herleid kunnen worden, is de onderscheiding van vriend en vijand?, aldus Schmitt. Deze indeling mag men volgens hem echter op geen enkele wijze ethisch, esthetisch of economisch duiden. De vijand hoeft niet moreel slecht te zijn, evenmin moet hij een economische concurrent zijn. De vijand in de politiek is volgens Schmitt enkel diegene die existentieel anders en vreemd is, zodat conflicten met hem mogelijk zijn, met op de achtergrond zelfs de mogelijkheid van een gewapend conflict, waarbij men zelf het leven op het spel zet en de vijand fysiek wil vernietigen. Oorlog is dan de ultieme manifestatie van die vijandschap. De maatgevende politieke eenheid situeert de auteur in de staat, want aan de staat komt als enige het ius belli toe.
Politieke theorieën die deze naam waard zijn - van Machiavelli en Hobbes tot Fichte en Hegel - steunen alle op een antropologisch credo en hebben als gemeenschappelijk uitgangspunt dat zij de mens van nature als ?slecht? beschouwen. Vanzelfsprekend mag dit ?slecht? niet in morele zin opgevat worden, maar dient begrepen te worden als ?gevaarlijk? of ?dynamisch?. Bijzonder interessant is Schmitts beschrijving van de depolitisering die het liberalisme teweeg brengt. In het liberalisme is de mens immers van nature goed. De staat moet alleen voor veiligheid zorgen waarbinnen individuen zich kunnen ontplooien. Het individualisme dat in het liberalisme zijn uitdrukking vindt, kan zich dan ook onmogelijk neerleggen bij het gegeven dat andere actoren (hetzij de staat, hetzij andere politieke eenheden) beslissen het leven van het individu op het spel te zetten. Het liberalisme vervangt op ethisch vlak de reële strijd door de discussie en op economisch vlak door de concurrentie. Ook andere begrippen, zoals staat, volk en macht worden gedepolitiseerd en krijgen enerzijds een ethisch-humanitaire, anderzijds een economische invulling. Maar ook al is het liberalisme vandaag de overheersende ideologie, daarmee is de politieke strijd niet van de baan, aldus Schmitt. Integendeel, ook de economie wordt een politiek gegeven en de strijd gaat onverminderd verder. Het apolitieke liberale denken zit even goed gevangen in de logica van de politiek en ofwel dient het de bestaande vriend-vijandgroeperingen ofwel creëert het er nieuwe.
Carl Schmitt is geen veel geciteerd auteur. Het feit dat hij in 1933 lid werd van de NSDAP zal daar wel niet vreemd aan zijn. Toch hebben de nazi?s Schmitt in 1936 reeds uit de partij gezet. De eigengereide, sterk theoretisch georiënteerde rechtsgeleerde bleek onbruikbaar als nazi-ideoloog. Deze vertaling van Der Begriff des Politischen gaat uit van de tekst die Schmitt zelf in 1963 heeft uitgegeven en waaraan hij zelf de tekst van een lezing uit 1929, Das Zeitalter der Neutralisierungen und Entpolitisierungen, heeft toegevoegd. In deze uitgave liet hij de aanpassingen die hij in 1933 deed om de tekst op opportunistische wijze dienstbaar te maken aan het nieuwe regime links liggen. Een duidelijke aanwijzing dat Schmitt zich gedistantieerd heeft van zijn kortstondige flirt met het nazisme.
Het begrip politiek is hoe dan ook een fascinerende tekst waarvan men gemakkelijk vergeet dat hij zeventig jaar oud is. Het is niet verwonderlijk dat de filosofische discussie over Schmitts denken vandaag terug oplaait. De uitdagende stelling dat het onderscheid tussen vriend en vijand en de reële mogelijkheid van strijd het wezenlijke van politiek is, verdient immers een antwoord. Zijn analyses van het vijandbeeld, het liberalisme en het ?mensheid?-discours doen in de periode na 11 september bovendien verrassend actueel aan.
In het voorwoord van Theo De Wit krijgt de geïnteresseerde lezer een overzicht van de voornaamste interpretaties van deze tekst. Maar ook als men alleen de tekst van Schmitt zelf wil lezen, is Het begrip politiek ruim de moeite waard.… (meer)