Uwe Timm (1) (1940–)

Historische roman. Icarië. UWE TIMM.
Historisch : knap is de studie die ontspruit uit de gesprekken tussen Hansen en de ex-onderduiker Wagner. Deze laatste praat over Prof. Ploetz. Deze Prof. is de eigenlijke ontwerper van de eugenetische rassenhygiëne; dus de ‘bedenker’ van de massamoorden op zieken, gestoorden, Joden, en de niet-Arische mens. Dus de bedenker van de übermensch. De oorsprong lag in het communisme waar gelijkheid een belangrijk begrip was….
Roman : Tussen de verhoren en de gesprekken door van Hansen en Wagner, is de romanvorm aangaande de Amerikaan in Duitsland zonder betekenis. Bovendien brengt het boek ook niets bij over hoe de geallieerden het verslagen Duitsland vonden…
Mijn score is toch nog 3/5.… (meer)

Dit zijn eigenlijk twee boeken dooreen. De hoofdmoot wordt uitgemaakt door het getuigenis van een 81-jarige man, een voormalige vriend van dokter Alfred Ploetz, die in Nazi-Duitsland mee het programma inspireerde voor “rassenhygiëne”. Dat was een eufemisme voor medische experimenten met en actieve euthanasie op mentaal en fysiek gehandicapten, en minderheidsgroepen zoals zigeuners; en voor de bewuste ‘teelt’ van een zuiver Arisch ras. Wagner’s getuigenis is vooral interessant omdat het inzoomt op hoe Ploetz geleidelijk evolueerde van een utopische socialist naar iemand die het zogenaamde paradijs op aarde wilde realiseren langs biologische weg.
Het getuigenis van Wagner is ingebed in de wederwaardigheden van de Amerikaanse officier Michael Hansen die Wagner ondervraagt, onmiddellijk na de Amerikaanse bezetting van Duitsland, in 1945. Hansen is zelf van Duitse afkomst, maar zijn ouders emigreerden in 1932 eerder bij toeval naar de Verenigde Staten. We zien hem aanvankelijk aarzelend omgaan met zijn vroegere landgenoten, die nog half verdoofd uit hun dramatische twaalfjarige roes zijn ontwaakt. Via Hansen schetst Timm een beeld van de chaos, de armoede en vernederingen, en vooral de halfslachtige omgang van de Duitsers met wat ze aangericht hadden. Maar tegelijk kaart hij ook de halfslachtigheid van de Amerikanen aan, die ondanks een verbroederingsverbod van hun oversten toch aanpappen met de lokale bevolking; en die met hun brandbommen op Hamburg en Dresden en hun atoombommen op Japan misschien ook wel oorlogsmisdaden hebben begaan.
De Hansen-episodes zijn een welgekomen verpozing tussen de soms nogal zwaar op de hand zijnde getuigenissen van Wagner. Timm is absoluut in staat een leesbaar verhaal te brengen, maar dat neemt niet weg dat er een groot onevenwicht blijft tussen het vooral documentair karakter van Wagner’s getuigenis en het Hansen-verhaal. In die zin is de compositie van dit boek zeker niet perfect. De verklaring daarvoor ligt in de levenslange obsessie van Uwe Timm voor Alfred Ploetz. Die was namelijk de grootvader van zijn echtgenote. Dit boek geeft dan ook vooral een goed inzicht in hoe de rassentheorieën van de nazi’s tot stand kwamen (in veel opzichten trouwens gelijkend op die in de toenmalige westerse democratieën), en iets minder in de toestand van Duitsland na de capitulatie in 1945.… (meer)

Het is een prachtig verhaal, maar het wordt niet steeds op de meest effectieve manier verteld.

Mooi is de verweving van het alledaagse leven met de grote thema's van oorlog, schuld en wirtschaftswunder. In de rommelige maanden rond de capitulatie van mei 1945 is de geldeconomie nagenoeg gestopt en bloeit de ruilhandel. Lena Brücker, eerst kantinechef en later worstenbraadster, is er goed in. Uit het uniform van een vertrokken minnaar naait ze een mantelpakje en ze gaat op zakenreis om via een ingewikkelde ketting aan ruiltransacties de ingrediënten te verwerven voor haar worsten, die uiteindelijk - door meer geluk dan wijsheid - de populaire curryworsten worden.

Een tweede verhaallijn speelt in het heden. De schrijver (of zijn alter ego) gaat op bezoek bij de bejaarde mevrouw Brücker en interviewt haar over het ontstaan van de curryworst. Haar verhaal concentreert zich eerst op haar romance met de gedeserteerde marinier Bremer, die ze in de laatste oorlogsweken verbergt in haar huis. De romance is onmisbaar voor het uiteindelijke ontstaan van de curryworst, op verschillende manieren, die ik niet zal verklappen. Bovendien vormt het verhaal een venster op de alledaagse werkelijkheid van het oorlogsbestaan: de angst voor bommen en verraad, de heimelijke sabotage, de tekorten, de kleine succesjes.

Terwijl mevrouw Brücker haar verhaal vertelt, is lange tijd niet duidelijk hoe een en ander samenhangt met de curryworst. Voor de lezer is dat helemaal niet erg, want de hinderlagen van liefde en oorlog lijken veel interessanter. De interviewende schrijver meent anders: hij pusht de breiende oude dame voortdurend om to the point te blijven en dat is hinderlijk.

Maar ook op het niveau van de mei '45-gebeurtenissen was ik niet overal gecharmeerd.

*spoilers below*

Als de oorlog voorbij is, verzwijgt Lena Brücker dat voor haar marinier, want ze wil hem langer bij zich houden. Mensen doen vreemde dingen en als het goed verteld wordt ga ik overal in mee. Maar hier spartelde ik als lezer tegen. Misschien omdat het zo voor de hand had gelegen als de interviewende schrijver had gezegd: hoe kon je dat nou doen? In plaats daarvan vroeg hij naar de curryworst. Misschien ook omdat het proces van verzwijgen teveel in herhalingen werd verteld (ik ga het hem zeggen, ik zeg het toch niet etc etc).

Ook de slotscene overtuigde me niet. De schrijver krijgt van de inmiddels overleden mevrouw Brücker een kleine erfenis, waarin zich onder andere een kruiswoordraadsel bevindt dat ooit door de ondergedoken marinier werd ingevuld. Een van de woorden in de puzzel is: novelle. "Niemand zal dit geloven", schrijft Timm erbij. Ik geloof het best en denk dat het voor hem een mindblowing ervaring van toeval en bestemming is geweest. Maar voor de lezer natuurlijk niet! Wij weten al lang dat we een novelle in handen hebben. Dat dat woord in de puzzel voorkomt is wel een aardige anekdote, maar geen treffende, verdiepende of poëtische afronding.… (meer)