Olga Tokarczuk

Het is al eerder gezegd: een Nobelprijs literatuur krijgen is dodelijk voor de inspiratie en creativiteit. Het lijstje van schrijvers dat er nadien nog iets van gebakken heeft, is eindeloos. Maar Olga Tokarczuk (Nobelprij 2018) blijkt redelijk immuun voor het fenomeen. Met Empusion heeft ze een gave roman afgeleverd met heel veel gothic elementen, en een twist op het einde, zoals we van haar gewoon zijn, maar ook met een filosofische bezinning op het zichtbare en het onzichtbare. Dat ze erg refereert aan de magistrale roman van Thomas Mann, de Toverberg, is intussen een open deur: de jonge Poolse student Mieczyslaw Wojnicz die een kuur komt ondergaan in het gebergte van Silezië lijkt wel heel sterk op Hans Castorp in Davos, inclusief oeverloze gesprekken over het gevoel en de rede.
Maar als al in het tweede hoofdstuk een vrouwenlijk op de eettafel van zijn verblijf blijkt te liggen, is het duidelijk dat Tokarczuk ook uit een ander vaatje gaat tappen. De opeenstapeling van vrouw-onvriendelijke uitspraken door het gezelschap, - zoals Tokarczuk op het einde aangeeft zijn het gewoon citaten van ronkende namen uit de Westerse intellectuele geschiedenis -, is maar één spoor. Dat zal naar het einde toe uitmonden in een onthulling over de vreemde ‘ziekte’ waarmee de teergevoelige Mieczyslaw kampt. Verwant daarmee, maar veel breder, geeft ze via de observaties en reflecties van de jonge man aan hoe ongrijpbaar en ijl (de term is een goed gekozen referentie naar het laaggebergte waar de roman zich afspeelt) de realiteit voor ons is, en hoe we best ook rekening houden met een schaduwkant die verborgen blijft, maar die onherroepelijk ingrijpt in ons leven. Het motto vooraan in het boek, van Fernando Pessoa, kondigde het al aan: “Het zonlicht blijft de regisseur van de waarneembare wereld. Het onbekende loert naar ons vanuit de schaduw”. En het boek is dan ook gelardeerd met passages waarin Mieczyslaw zich oefent in het doorzien van die schaduw, in het verkennen van andere dan ogenschijnlijk rationele benaderingen: “Hij stond nu naakt tegenover de geopende kast. De kleine, gebarsten spiegel boven de wastafel weerspiegelde zijn lichaam, dat in stukjes was opgedeeld, alsof dit beeld een deel was van een grotere puzzel, voor het leggen waarvan ieder van ons een heel leven kreeg. In zijn brein zag hij, als in de ramen van een enorme kamer, welke vormen zijn toekomst zou aannemen. Hij voelde zich talrijk, meervoudig, meerdimensionaal, samengesteld en complex als een koraalrif, als een zwamvlok, waarvan het ware bestaan zich onder de grond bevond”. En zo blijkt deze roman, veel meer dan De Toverberg van Mann, juist af te stappen van het binaire denken (zichtbaar-onzichtbaar/man-vrouw/rede-gevoel,…) en meer fluïde sferen op te zoeken. Dat we daarmee bij een typisch Tokarczuk-thema zijn beland, wordt in dit boek ook geïllustreerd door het – net als in haar vorige boeken – voorkomen van tussenwezens (hier ‘Tuntschi’) die mee zullen bijdragen tot de Walpurnis-achtige ontknoping van het verhaal.… (meer)

Empusion. Door: Olga Tokarczuk.

“Elke samenleving steunt op twee pijlers: hypocrisie en conformisme.”

Dit is de eerste roman van Tokarczuk na het winnen van de Nobelprijs in 2018. Mijn liefde voor haar originele denken en schrijven begon tijdens het lezen van Jaag je ploeg over de botten van de doden. Voor mij kan niets tippen aan dat boek met de geweldige hoofdpersoon Janina Duszenko.

Wat dat boek gemeen heeft met Empusion is de spannende, donkere ondertoon en het feit dat er heel wat ideeën en boodschappen onder de oppervlakkige eerste lezing schuilen.

Empusion wordt het feministisch antwoord op De Toverberg genoemd en het meest feministische is volgens mij de lijst met namen In de Aantekeningen van de auteur. Wojnicz (de hoofdpersoon) gaat in behandeling in een sanatorium waarvoor hij zijn intrek neemt in een pension voor heren, die heren filosoferen elke avond na het eten, onder invloed van een glaasje likeur. De misogyne onzin die zij dan verkondigen is zo potsierlijk dat het soms hilarisch klinkt, en me luidop deed lachen. Jammer genoeg is geen enkele van die uitspraken verzonnen maar blijken ze allemaal afkomstig van bestaande personen (zie de lijst). Het lachen vergaat je dan wel even…

Tockarczuk heeft de gave om je mee te nemen in een wereld die ver van de onze afstaat (in tijd en ruimte) maar je toch in het gezicht stompt in het hier en nu. Niets is zwart-wit of binair, of we dat nu willen of durven inzien of niet. Olga Tokarczuk is een activiste met haar pen; hulde daarvoor!… (meer)

Wat is dit? Een sprookje, een mythisch verhaal, een familiegeschiedenis, een epos, …? Een beetje van alles misschien. Tokarczuk heeft van het denkbeeldige Poolse dorpje Oer het centrum van de wereld gemaakt; ze brengt de elkaar opeenvolgende generaties in beeld, gespreid over nagenoeg de hele twintigste eeuw. Zoals je je kan indenken is het een verhaal met veel grauwheid, tristesse en brutaliteit: twee grote oorlogen, verschillende regimes, hongersnood en dood, niks blijft de Oer-enaren bespaard. Vooral in de eerste helft van het boek heeft de vertelling veel vaart, in een setting met aartsengelen, bosgeesten en andere magische elementen. Want dat valt me nu toch wel erg op: net als in “Jaag je ploeg” overschrijdt Tokarczuk voortdurend de grenzen tussen mensen, dieren, planten en ‘geestelijke’ elementen; op bepaalde momenten lijkt het wel of je een moderne versie van Ovidius’ Metamorfosen aan het lezen bent. En uiteraard is ook Gabriel Garcia Marquez niet ver weg, herkenbaar in het magisch realisme en in de tijd-overstijgende personages. Wat dat laatste betreft, is vooral de aristocratische landheer Popielski tekenend: hij speelt, over het hele boek gespreid, in afzondering het labyrintisch ‘het leerzame spel voor 1 speler’, met een opvallend machteloze God in de hoofdrol.
Helaas verliest het verhaal voorbij halfweg veel aan spankracht: er doen zich geen grote, wereldschokkende gebeurtenissen meer voor, en geleidelijk aan lijkt het dorp Oer ook effectief uit te sterven. Ik miste echt wel de spanningsdynamiek van het begin. Mogelijk is dat bewust, want Tokarczuk lijkt wel te willen illustreren dat de tijd genadeloos een einde maakt aan alles wat is, de realiteit uiteen doet rafelen in telkens nieuwe vormen en verbanden (ook niet-menselijk dus). Ook wat dat betreft lijkt ze perfect in het spoor van Marquez te wandelen, met haar eigen toets natuurlijk.… (meer)