Joost Zwagerman (1963–2015)

De stilte van het licht van Joost Zwagerman is een boek waar ik blij van word. Het gaat over kunst en ligt in het verlengde van zijn boek Alles is gekleurd. Op de achterkant staat dat dit boek een onderzoek is naar facetten van immense stilte en naar de vraag of stilte in de kunst wellicht een verlangen is om er niet te zijn. Voeg daaraan een ondertitel toe van Schoonheid en onbehagen in de kunst, en dan heeft Zwagerman een vrijbrief om alle facetten van de kunst voor het voetlicht te brengen.

En dat is goed, want ik hoor hem graag aan als hij het over kunst heeft. Hij heeft het vermogen om mij enthousiast te maken over kunstwerken waar ik niet eerder bij stilgestaan had en dat doet hij nu weer. Hij legt zichzelf wel een paar kaders op, door het boek te verdelen in Stilte, Schoonheid, Onbehagen en Verdwijnen, maar je kan hier uiteraard genoeg aan ophangen en dat doet hij dan ook.

In het voorwoord licht Zwagerman de keuze voor de besproken werken toe;

Die verknoping van schoonheid en onbehagen geldt voor veel andere werken van kunstenaars in De stilte van het licht: …Van Zurbaráns Stilleven met vier kruiken uit 1650 tot het…alom bewonderde (en ook alom bespotte) Zwart vierkant van Malevich. Die twee schilderijen zijn, dwars door de eeuwen heen, directe familie van elkaar.

Zoekt u ze maar eens op, die link had ik nooit gelegd en daarom is het een mooi boek. Zwagerman legt allerlei verbanden uit de kunst van het verleden met hedendaagse kunst, maar verbindt het net zo goed met literatuur of een song van Amy Winehouse.

Nu ben ik zelf een voorstander van het adagium ‘anything goes’ in de kunsten maar ik had toch wel weer een paar eye-openers te pakken. Ik had ooit gehoord van performance-kunstenaar Marina Abramović, die in het deel Stilte besproken wordt, maar had mij er nooit in verdiept. Zoekt u op Youtube haar indrukwekkende performance The Artist is Present eens op. Een adembenemende oefening in stilte, waarin Abramović gedurende drie maanden, zes dagen in de week, onbeweeglijk en zonder een woord te zeggen op een stoel zat. Om beurten konden bezoekers tegenover haar plaatsnemen.

Dat staat in schril contrast met een andere stilte, namelijk de stilte in de werken van J.H. Weissenbruch en Jan Mankes. Ook Mark Rothko komt voorbij met zijn kleurvlakken en hier verbindt Zwagerman zijn werk mooi met de poëzie van John Taggart. Ik voeg daar vanuit mijn kennis en smaak de muziek van Morton Feldman bij (overigens een vriend van Rothko) en je hebt zo een paar genoeglijke uren te pakken.

Maar er valt veel meer te zeggen over de stilte. Je vindt het in een uitvergrote theedoek, zakdoek of inpakpapier van Daan van Golden, in de foto’s van Hendrik Kerstens, die van een plastic zak een barok hoofddeksel maakt of in het filmfragment uit American Beauty, waar een plastic zakje in de wind de hoofdrol voor zichzelf opeist. En kende u de Cloud Appreciation Society al? Ik kwam het tegen bij het stuk over kunstenaar Berndnaut Smilde, die maakt en fotografeert wolken, maar dan binnenskamers.

Dan onbehagen, want onbehagen is ook leuk. Ik zei al, anything goes, maar ook het werk van shock artist Andres Serrano, die een crucifix onderdompelde in een bak urine om daar foto’s van te maken? Wat mij betreft wel, het levert prachtig werk op. Of kijk eens naar de studie van Francis Bacon naar een portret van Diego Velazquez van paus Innocentius X. Zo had de paus het nooit bedacht in ieder geval.

Verstikking en verstilling vinden we in het werk van Phineas Q. Eldridge met The Suffocation Rooms. Steeds hetzelfde interieur, beginnend bij een heel kleine, ijskoude kamer. Langzamerhand naar grotere kamers die steeds warmer worden tot een reuzeninterieur in een bloedhete ruimte. Prachtig beschreven, alleen…niet-bestaand. Wel bestaand is het werk van Levi van Veluw, The Collapse of cohesion, the Room. Een video van een spartaans ingerichte ruimte, waar op zeker moment ondefinieerbaar fijnstof naar binnen wordt geblazen. Even later wordt alles in de ruimte in een sureëel laag tempo weggeblazen.

Het laatste deel in het boek, Verdwijnen, geeft een heel letterlijk voorbeeld van dat begrip in het werk van Robert Rauschenberg, Erased de Kooning. De nog niet zo bekende kunstenaar Rauschenberg vroeg een kunstwerk aan de bekende artiest Willem de Kooning om het uit te kunnen gummen en het zo zijn kunstwerk te maken. De Kooning stemde in;

‘I don’t like it. But I realise what you’re doing’

Kunstbroeders onder elkaar dus. Een heel ander aspect van verdwijnen is het verdwijnen in een regenboog. Jan Andriesse kan dat. Eerst door een close-up te schilderen. Ik vind het één van de eye-openers van dit boek. Een schilderij met vervagende kleuren, het heet ook Arc-en-ciel, maar ik zou er in een tentoonstelling waarschijnlijk aan voorbij zijn gelopen. Dat geldt helemaal voor Caryatide, een ‘grijs vlak’. Tot je je realiseert dat hij hier de binnenkant van de regenboog lijkt te willen schilderen. Je hebt geen idee wat voor werk daar in zit;

Andriesse vertelde eens in een interview dat hij per dag één laag op een doek aanbracht. Sommige van zijn werken kosten hem als gezegd een jaar of meer werktijd. Dat betekent: meer dan driehonderd lagen op één doek. Door al die verflagen zijn de meeste van zijn werken letterlijk loodzwaar.

Dat plaatst de ‘dat-kan-mijn-neefje-van-dertien-ook’-doctrine ineens in een heel ander perspectief en dat geldt voor heel veel meer werken in dit boek. Een absolute aanrader voor kunstliefhebbers.… (meer)

Wakend over God is het laatst voltooide en postuum uitgegeven werk van Joost Zwagerman (1963-2015). Ik ben niet zo bekend met zijn dichtwerk maar ik vond dit een mooie bundel om te lezen. Het is geen dik boek, 87 pagina’s slechts en de langste twee gedichten tellen ongeveer 4 pagina’s. U kunt dit op uw gemak verteren.

In HP/De Tijd van 9 september 2015 (het artikel verscheen een dag na zijn overlijden) zei Zwagerman dat hij ineens een geweldig idee voor een nieuwe bundel kreeg;

‘Ik heb de bundel letterlijk in een soort koortsachtige roes in een tijdsbestek van een maand of twee geschreven.’

Het onderwerp van die bundel is God, maar tegelijk de ik-figuur of de verteller. Het gaat over de geloofsstrijd, waarin de ik-figuur in gevecht gaat met het Opperwezen. Er is strijd, er is twijfel aan zijn bestaan, zoals in het gedicht Klaar;

Anne Frank die Hem in haar dagboek schrijft.
O lieve God, ik denk aan Jou, ik hou van Jou.

Dat is niet waar. Het is een vrome, laffe leugen.
Aarzelend heeft Anne Zijn bestaan betwist.

Zwagerman neemt ons mee op een reis door een Godsbeleving. Ik vind het gevaarlijk om met de kennis van nu te spreken over ‘zijn’ Godsbeleving, maar ik kan het er toch ook niet los van zien. Het gedicht Systeem gaat zelfs expliciet over zelfmoord.

Nadat Gerard Reve God als een geranseld ezeltje liefdevol in zijn bed opving kijken wij niet meer op van God in een SUV in het prachtige gedicht Heilig. Hierin laat de ik-figuur het leven en vormt de lijkzak zich tot een baldakijn.

Het gedicht Wit vind ik het mooiste uit de bundel en het is één van de langste. De ik-figuur verdwijnt in een musuem voor klassiekmoderne kunst in een ijswit schilderij. Later, als de kinderen groot zijn, lopen ze in het museum weer langs het schilderij waarin hij gevangen zit;

Mijn jongste, meisje ooit, nu
bijna net zo oud als ik op de dag dat
ik verdween, aarzelde, draaide zich om, keek
mij als de vrouw die zij geworden was
recht in mijn huiverwit gezicht, en zei
tegen haar twee broers: ‘Het is heel gek,
jullie snappen het waarschijnlijk niet, maar
ik denk ineens, was pappa hier maar bij.’

Leest u vooral hoe dit gedicht afloopt, het is hartverscheurend. En God, wat heeft die er mee van doen? Die houdt zich hoog boven het tafereel roerloos, als een biddende harpij.

De God als Verlosser speelt ook een hoofdrol en dient relaxed en ingezeept over het badwater te lopen. Het lijkt lolligheid ten top maar niets is minder waar, het gaat om het aanschouwen van God in zijn ‘witste botten’, in al zijn puurheid.

Na al die strijd en die twijfel komt er toch een kentering en belijdt de ik-figuur dat hij toch tegen de klippen op uiteindelijk in Hem gelooft. Het is wel het geloof in een afwezige God;

In Zijn voldongen vacuüm
houdt Hij zich uit de aard der zaak
en uit principe blind en doof.

In de laatste gedichten is de ik-figuur al gestorven, het doet een beetje denken aan Schubert’s Winterreise. Er is nog die kleine ontkenning als hij afscheid neemt van zijn lief;

Misschien heeft God
Zich in mijn dood vergist.

Maar uiteindelijk meldt hij zich bij de blinde douanier, op de grens van niets naar nog meer niets. Voordat u het boek dichtslaat wordt hij door de douanier zingend naar binnen gezongen. Het is een mooi verhaal.… (meer)

Grote groet uit Zwagerland door Joost Zwagerman

Dit boek bevat essays, gedichten, dagboekfragmenten en stukjes uit romans. Ze hebben gemeen dat ze allemaal een ode zijn aan Noord-Holland waar Joost vandaan komt.

Vooraan in dit boek staat een kaart van Noord-Holland en dat is een goed idee want Joost schrijft zo aanstekelijk dat je er echt heen wilt gaan. Naar Bergen, Haarlem, de zee.
Voor mij is Joost op zijn best in zijn essays en dat is in dit boek niet anders. Als je ooit zijn colleges in De Wereld Draait Door zag of je hoorde hem ergens live spreken (beide heb ik mogen ervaren) dan weet je hoe hij essays schrijft. En als je ze leest dan hoor je hem zelfs praten in je hoofd, geweldig.

Ooit had ik het enorme voorrecht om een brief van hem te ontvangen, een brief die hij me schreef vanuit het huisje in Tuitjenhorn. Uit die brief sprak hetzelfde enthousiasme dat in dit boek van elke pagina spat. Omdat hij zo vol aandacht en met oog voor detail schrijft zie je de zee, de blote hangborsten en de wolken zo voor je. Geen onderwerp is te klein, noch te groot voor hem. Het grootse maakt hij nog groter en het kleine tilt hij boven zichzelf uit. ‘De dingen in dit dorp groeten mij zodra ik er ben.’

Zwagerman heeft een manier gevonden om de wereld om ons heen meer kleur te geven, om ons anders te laten kijken. Naar kunst, de natuur, elkaar, onszelf. Omdat hij zo een gretige kijker was schreef (en praatte) hij ook grenzeloos meeslepend. Daar kunnen wij een voorbeeld aan nemen. Jammer genoeg hebben hoge bergen ook diepe dalen als keerzijde, dat weet Joost als geen ander.

Ik ben hem dankbaar voor alle moois dat hij schreef, vooral de stukken over de zee (haar kleur als een schotelvod, haar zuchten, haar lege horizon,…). Want die stukken zitten vanaf nu gebeiteld in mijn blik, de Noordzee zal voor mij altijd een stukje Joost bevatten vanaf nu.
Zinnen, stukjes, halve pagina’s om te onderlijnen in overvloed in dit boek. Ideeën die in je hoofd blijven zingen zijn er ook genoeg. Door Grote groet ga je zin krijgen om meer te lezen, op te zoeken, te bezoeken. En het mooie is ook dat Joost zo lyrisch kan zijn over anderen (kunstenaars, dichters, schrijvers), dat maakte hem tot een mooi mens. En dat maakt dat zijn boeken ons een ruimere blik en meer kennis bieden.

In alles dat hij schreef en sprak zat zijn hele ziel en zaligheid, dat moet voor hem slopend zijn geweest maar voor ons is dat een feest.

Boeken die na het overlijden van een schrijver verschijnen zijn niet altijd aanraders, dit boek daarentegen wel. Het is een mooie ode aan Noord-Holland én Joost. Bedankt Maria Vlaar voor de samenstelling. Ik kijk al uit naar de biografie die u over hem aan het schrijven bent.… (meer)