Tišma beschrijft het leven van Mioslav Blam, een Jood die huwde met een christelijke vrouw en zich door een priester liet dopen en daarmee ontkwam aan de razzia in zijn stad Novi Sad. De schrijver laat zijn hoofdpersoon dwalen door de stad en vertelt de geschiedenissen van de mensen die destijds woonden in de straten en huizen vanwaar zij werden gedeporteerd of bij aanhouding direct vermoord.

De verhalen vormen weliswaar het bouwsel waarmee de geschiedenissen worden verteld maar vormen zeker niet het fundament waaraan het verhaal zich laat verankeren. Toegegeven, ik heb het boek na lezing diverse malen weer doorgebladerd en hoofdstukken opnieuw moeten lezen om de echte kracht van het verhaal te ontdekken. De laatste bladzijden van het boek nodigen overigens ook daartoe uit. Al lezend voel je dat er iets meer is dan die verhalen en anekdotes.

Het ‘geheim’ ontdekte ik bij het lezen van het verhaal waarin de hoofdpersoon vanuit een rijdende tram zijn vrouw in een innige omhelzing met haar minnaar ziet.
Lees en kijk maar: ’ Het was een laatste omhelzing, dat zag hij aan hun houding, aan het ontbreken van passie, voor een moment aan de lichte ontspanning in hun lichamen, het was een omhelzing waaruit verzadiging sprak, herinneringen gebonden aan een voorbije, gelukkige intimiteit. Geluk straalde uit heel hun verschijning, het geluk van het vergeten, de bevrediging van een gezonde drift die zich had uitgeleefd en die hun geluk nog nawarmde, geluk dat zich niet druk maakte over de omgeving, over de grauwheid van deze koude dag, over het banale van de stad waar net een tram doorheen reed met aan boord een bezorgde en verkleumde passagier. Dat geluk week zo schilderachtig en bijna tastbaar af van zijn eigen ellende dat Blam, ondanks de voelbare pijn, het apart kon zetten, in zichzelf tentoonstellen als een fraai voorwerp van onnavolgbare harmonie dat hij kon bewonderen hoewel hij wist dat hij het zelf nooi zou bezitten’.

Blam zal, als overlevende, zijn herinneringen voortaan stileren en gaan bewaren als een expositie in zijn hoofd. Het onrecht dat velen hebben ondergaan blijft door het verhaal omcirkeld, woede en vergelding vinden geen uitweg en gelatenheid maakt soms onlosmakelijk deel uit van de geschiedenis. Het verhaal van Blam wordt een worsteling met zijn omgekomen familie en vrienden die pas zal eindigen bij een nieuw appèl waarna hij ‘een stap naar voren zal doen en zijn hoofd in de strop steken’. En dan zal hij niet wegglippen maar een cirkel sluiten die door hemzelf is doorbroken en hij zal net als de zijnen voor hem hebben gedaan en die hiermee, zo ziet hij nu, een daad van opperste waarachtigheid hebben verricht’.

Tenslotte zal hij de herinneringen, die verhalen zijn geworden, als iconen met zich meevoeren, onderweg naar wat ook zijn laatste appèl zal zijn. ( )