De Fransman Remi Brague is een onderschat figuur in het rijtje van Europese conservatieve denkers van de laatste decennia, genre Roger Scruton en Theodore Dalrymple. Hij is filosoof van vorming en specialiseerde zich eerst in het klassieke Griekse denken, later ook het joodse en islamitische.
De eerste editie van dit boek dateert van 1992, op een moment dat het IJzeren Gordijn gevallen was en veel Oost-Europese landen zich opmaakten om lid te worden van de Europese Unie, een Unie die net een stap verder had gezet als eengemaakte economische markt. Het is duidelijk dat Brague niet erg opgezet was met de invulling die werd gegeven aan het begrip Europa. In dit boek probeert hij een eigen insteek te formuleren die vooral het accent legt op de eigenheid van de Europese cultuur, dus los van politiek en economie.
Zijn invalshoek is op zijn minst origineel te noemen, zij het ook nogal gezocht. Hij trekt een parallel met de Romeinse cultuur: die erkende dat ze bijna volledig schatplichtig was aan de Grieks-Helleense en is zich altijd bewust geweest van een vorm van minderwaardigheid. Net zo heeft Europa volgens Brague altijd erkend dat het schatplichtig was aan de hele antieke erfenis en aan de joods-Hebreeuws, via het christendom. Ook dat heeft de Europese cultuur altijd een impliciete vorm van minderwaardigheidscomplex bezorgd, die tegelijk de verklaring is voor de enorme openheid van die cultuur, de nieuwsgierigheid naar andere culturen, en zelfs een verregaande mate van zelfkritiek. Voor Brague is dat trouwens ook de rechtvaardiging dat de Europese cultuur terecht universalistische aanspraken maakt.
Dat laatste legt meteen een paradox bloot, die ook de zwakheid van Brague’s stelling onderstreept. Europa mag dan inderdaad ontlener zijn van wereldbeelden, ideeën, waarden en ethieken van elders, het heeft het continent niet belet in de historische praktijk met grote brutaliteit en arrogantie de rest van de wereld zijn wil en weg op te leggen. Brague blijft daar blind voor. Dat blijkt nog het best uit het korte hoofdstuk over eurocentrisme, waarin hij eerst het bestaan van zo’n eurocentrisme ontkent, en vervolgens stelt dat elke cultuur zichzelf in het midden zet. Ook hier blijkt een aftoetsing aan de historische realiteit dodelijk.
Voor Brague is er geen discussie dat die eigenheid van Europa, die “Romeinse weg” (dat dus maar onrechtstreeks met Rome of met het Romeinse Rijk te maken heeft), in essentie in het christendom terug te vinden is. Dat heeft immers ook zijn bron elders (in het jodendom en het hellenisme) en is zich daar ook erg bewust van. Maar Brague lijkt het christendom te beperken tot het rooms-katholicisme: de bijdrage van het protestantisme tot de Europese cultuur blijft merkwaardig genoeg onvermeld, en over het orthodoxe christendom laat hij zich in nogal laatdunkende bewoordingen uit.
Dit boek is niet altijd gemakkelijk te volgen, want Brague hanteert een nogal etherische, Franse stijl van denken. Zijn focus verschuift ook voortdurend, en op het laatst wordt zijn betoog zelfs een regelrechte apologie van het christendom, en dan nog beperkt tot het rooms-katholicisme.
Daarmee wil ik niet gezegd hebben dat Brague’s boek niet interessant is, integendeel. Zijn eruditie is impressionant, en bijvoorbeeld de hoofdstukken over de ontlening aan de antieke en de joods-Hebreeuwse cultuur zijn bijzonder boeiend. Ook het contrast tussen het Europese en het islamitische denken wordt goed in de verf gezet, een issue dat sinds het verschijnen van het boek alleen maar belangrijker is geworden. Zijn visie mag dan enigszins gezocht zijn, ze prikkelt wel tot reflectie en raakt zeker aspecten van de Europese cultuur aan die de moeite zijn. Kortom, een gemengd oordeel. ( )