Ik ben een liefhebber van het werk van Vincent van Gogh. Daarom verbaasde ik mijzelf dat ik nog steeds De biografie van Steven Naifeh en Gregory White Smith over hem nog niet had gelezen. Dat is bij deze rechtgezet.

Het is een dik boek van 997 pagina’s en de auteurs geven direct al aan dat het materiaal waarover ze beschikten uitputtend is, met name door de talloze brieven die Vincent van Gogh verstuurde en ontving. Ze hebben daarom afgezien van een notenapparaat in het boek want dat zou het nog aanzienlijk dikker hebben gemaakt. De noten zijn te raadplegen op een speciaal ingerichte website die u hier vindt.

Dan de auteurs. Dat zijn Amerikanen en dan doet het wonderlijke feit zich voor dat citaten uit de brieven van Vincent eerst naar het Engels vertaald worden en vervolgens door de Nederlandse vertaler Mario Molegraaf weer terugvertaald zouden moeten worden. Gelukkig is dat niet gebeurd en heeft Molegraaf direct geciteerd uit de brieven van Van Gogh. Dat heeft een zeer leesbaar verhaal opgeleverd.

Een zeer leesbaar verhaal, maar wel met een kanttekening. Dat ligt zeker niet aan de vertaling, niet eens zozeer aan de auteurs als wel aan de hoofdpersoon zelf, Vincent van Gogh. Dat was me nogal een portret zeg. Je zou liefhebbers van zijn werk eigenlijk dit boek moeten ontraden, want de man ging na verloop van tijd aardig op mijn zenuwen werken.

En niet alleen op die van mij. Als kind had hij al last van woedeaanvallen en vertoonde hij tegendraads gedrag. Zijn ouders hadden er aardig wat mee te stellen. Hij was op zichzelf, vaak in de natuur en tekende wel eens wat, maar dat deed iedereen in het gezin. Er was niets te merken van enige bijzondere aanleg op dat vlak.

Met zestien jaar werd hij jongste bediende in de kunsthandel Goupil. Eerst in Den Haag, later in filialen in Brussel en Londen. Zo deed hij kennis op over de kunsthandel. Dat hielp hem weinig verder want hij verstond de kunst om met iedereen overhoop te liggen. Hij lag er al snel uit. Van Gogh wist ook niet echt wat hij wilde en ging van bevlieging naar bevlieging. Even leek de theologie hem wel wat en hij ging naar de Borinage in België om lekenprediker tussen de mijnwerkers te worden. Daar begint hij met zijn eerste kunstzinnige stappen;

‘Ik zou wel graag eens willen beginnen ruwe schetsen van ’t een & ander te maken van zoo talrijke dingen die men zoo op zijn weg ontmoet…maar aangezien (…) het mij al ligt van mijn eigenlijk werk zou afhouden, zoo is het beter dat ik er niet aan begin.’

Aldus schrijft hij aan zijn broer Theo. Die moedigt hem echter aan en ondersteunt hem financieel. Dan volgt een onwaarschijnlijk verhaal van iemand die koppig zijn eigen weg zoekt en waarvan steeds duidelijker wordt dat er bij hem psychisch het één en ander aan schort. In Den Haag woont hij samen met een vrouw en kind maar als hij het ineens in de bol krijgt vertrekt hij naar Drenthe. Hij doet verwoede pogingen om zijn broer Theo, die in Parijs bij de kunsthandel Goupil een prima baan heeft, over te halen bij hem te komen en ook te gaan schilderen.

Het is interessant te lezen hoe hij telkens overtuigd is van weer een ander gelijk. In Drenthe ging hij schilderen en gebruikte weinig kleur in zijn werk;

Luchtig stelde hij vast dat met verf ‘een zomereffekt of onmogelijk of leelijk’ zou worden. Slechts vier jaar voordat hij zijn ezel onder de stralende zon van de Provence zette, veroordeelde hij ieder ‘zomereffekt’ en bevestigde hij nog eens zijn geloof in schaduwen, silhouetten en schemering.

Uiteindelijk gaat hij in Parijs bij zijn broer wonen en volgt er kunstlessen. Hij blijft achter bij zijn medestudenten en lijkt nog steeds geen hoogvlieger. Weer krijgt hij het in zijn bol en zonder uitleg vertrekt hij naar het zuiden en strijkt neer in Arles.

Inmiddels heeft hij een nieuw gelijk gevonden en gebruikt hij wel degelijk kleuren. Daarin houdt hij vol dat zijn nieuwe kunst wel degelijk voortkomt uit zijn donkerder oude kunst. Het is lastig om modellen te vinden voor zijn schilderijen maar Joseph Roulin, ambtenaar bij de posterijen wil wel. Dat is het mooie van deze biografie, je komt heel dicht bij het ontstaan van beroemde werken en de mensen erachter;

Roulin, zevenenveertig, bijna twee meter lang, en een eeuwig dronken blos, kon zo uit een roman van Daudet zijn gestapt. Hij dronk, zong, en oreerde geanimeerd tot de cafés leegliepen, behalve voor Vincent. Die omschreef Roulin…zo: ‘Een kop zoowat als die van Socrates, haast geen neus, een hoog voorhoofd, kale kruin, kleine grijze ogen, hoog gekleurde volle wangen, een grooten baard, peper en zout, groote ooren. De man is een fameus republikein en socialist, redeneert heel goed en weet veel dingen.’

De schilder Gauguin trekt zelfs even bij Vincent in maar u raadt het, ook die gaat weg met gedoe. Van Gogh krijgt vaker last van depressies en waanideeën en snijdt in zo’n aanval zijn oor eraf. Het zorgt ervoor dat hij diverse malen wordt opgenomen in een gesticht. Toch zal hij blijven doorwerken, hij blijft schilderen.

Als het wat beter gaat reist hij naar Parijs, waar zijn broer Theo inmiddels getrouwd is en vader is geworden van een kleine Vincent, die later de grootvader van de vermoorde cineast Theo van Gogh zou worden. Natuurlijk blijft Vincent niet in Parijs, zijn rusteloze zelf voert hem naar Auvers, iets buiten Parijs. Daar wordt hij gepest en getreiterd door de lokale jeugd en op een fatale dag strompelt hij de herberg in waar hij verblijft. Hij heeft een kogelwond.

Hij zou nog dertig uur leven en sterft. Het verhaal is dat hij een zelfmoordpoging heeft gedaan en de auteurs stellen daar in een aparte appendix vraagtekens bij. Zij stellen dat hij per ongeluk neergeschoten is door de lokale jeugd. Daar zijn argumenten voor die uitgebreid worden beschreven, maar de moordtheorie wordt net zo stellig weerlegd zoals in dit artikel.

Het boek heeft twee gezichten wat mij betreft. Ik werd wel eens moe van de zoveelste tirade of smeekbede van Van Gogh, het nam mij niet voor de man in. Je weet bij alles wat hij begint dat het op niets uitloopt. Des te interessanter is het besef dat hij uiteindelijk wel de wereldberoemde kunstenaar is geworden, ondanks zijn schijnbare weinige talent. Des te verbluffender is het om te beseffen dat al die meesterwerken in relatief korte tijd zijn ontstaan. Als we halverwege het boek zijn, hebben we alleen nog een donker werk met een familie die aan de piepers zit.

Ook besef je dat Van Gogh werkelijk ergens aan heeft geleden. Zijn depressies en wanen waren reëel en toch is hij in zichzelf blijven geloven. Hij en zijn broer leden ook aan syfilis en het heeft ervoor gezorgd dat Theo niet lang na Vincent oook vrij beroerd aan zijn einde kwam.

Wat overblijft is toch de fascinatie van de zoektocht van een artiest die uiteindelijk een geheel eigen stijl vindt en zelfs nog iets van zijn bekendheid heeft meegekregen, maar er nooit van heeft kunnen profiteren. Ik moet weer eens naar het Van Gogh museum, waar nu een tentoonstelling te zien is van zijn werk uit Auvers, zo leerde ik van Bettina.

Vertaling: Mario Molegraaf ( )