Stel dat je uit je gangbare leven zou stappen, het roer omgooien en je overgeven aan een ander leven. Hoe zou dat dan zijn? Als je in je leven maar een deel doet van wat er in je zit, wat gebeurt er dan met de rest? Weet je eigenlijk wel wie je bent, en kunnen anderen dat van jou weten? Welke keuzes kun je in alle vrijheid maken, en hoe bepaalt de werkelijkheid waarin je terechtgekomen bent jouw vrijheid? Deze vragen, en nog veel meer worden verhaald in Nachttrein naar Lissabon, de heel mooie roman van de Zwitserse auteur Pascal Mercier.

De leraar klassieke talen Raimund Gregorius verlaat opeens zijn les. Nog diezelfde dag vertrek hij met de nachttrein naar Lissabon. Aanleiding tot dat alles is een boek dat hij vindt. Het is een wat mysterieuze vrouw die van plan lijkt van een brug te springen en die hij meeneemt die hem via enkele omwegen tot bij dat boek brengt. Het boek is van Amadeu de Prado, een Portugese dokter en dichter. Het bevat zijn overpeinzingen over het leven. Zodra het boek tot hem komt, is hij meteen geraakt door een gedachte over het wezen van de taal en besluit zijn leven achter zich te laten. De (naar eigen zeggen) saaie leraar begint meteen Portugees te leren, en vertrekt naar Lissabon. Daar komt hij stap voor stap op het spoor van het leven van Amadeu de Prado. Hij dringt door in zijn gedachten, door de stukken die hij leest in het boek. Hij maakt kennis met familie en vrienden van Amadeu. Amadeu neemt bezit van hem tijdens deze filosofische queeste.

Amadeu was al als kind briljant en eigenzinnig. Dat is een geschenk en tegelijk een loodzware last. Hij heeft een moeilijke relatie met zijn vader, een rechter die onder zware lichamelijke pijnen gebukt gaat. Hij wordt arts, omdat hij denkt dat zijn vader dat zou willen. Het verhaal speelt zich af in de periode van de Portugese dictatuur onder Salazar. Als arts is Amadeu passioneel en sociaal betrokken. Het moment waarop een gewonde persoon voor zijn deur ligt, iemand die een gevreesde vertegenwoordiger is van het dictatoriale regime, verandert zijn leven. Hij volgt zijn plicht als dokter, en redt de man. De omstaanders spuwen letterlijk op hem. Het raakt hem diep, en hij besluit om voor het verzet te gaan werken. Dat leidt tot een volgend cruciaal keerpunt in zijn leven. Gedreven door zijn liefde brengt hij een vrouw over de grens die ook actief is in het verzet. Zijn beste vriend, ook in het verzet, had geoordeeld dat zij ‘te veel wist’ en dus moest sterven. Hij brengt haar weg, en offert daarmee de band met zijn vriend op. Amadeu is veranderd. Het is het besef van zijn erg kwetsbare gezondheid dat de laatste fase van zijn leven tekent.

Gregorius reconstrueert in zijn omzwervingen door Lissabon het leven van Amadeu. Hij praat onder meer met de twee zussen, met de vriend, met de verzetsman die zwaar gemarteld werd maar nooit sprak, met de collegeleraar die onder de indruk was van de jonge Amadeu, met de vrouw die over de grens werd gebracht en met de grote (platonische) liefde van Amadeu. Tussen de verhalen zijn telkens fragmenten geplaatst uit het boek.

Af en toe lijkt het geheel misschien net iets te zeer opgebouwd, de afwisseling tussen de zoektocht naar het leven van Amadeu en de fragmenten met filosofische beschouwingen, de manier waarop de puzzel netjes in elkaar valt. Maar als je je overgeeft aan het trage ritme van het boek en je gewoon laat drijven op de woorden, is het zonder meer een erg mooie ervaring. De manier waarop zoveel existentiële vragen in één boek aan bod komen houdt je bezig. Regelmatig wil je even het boek opzij leggen om de vragen tot je door te laten dringen.

Hoe oprecht te leven? Dat is misschien wel de centrale vraag. De scherpe geest en de grote passie van de arts zetten hem op heldere wijze in het leven maar leggen hem ook een zware vrijheid op. De relatie tot zijn vader, de relatie tot god en de instituten, ze wegen op hem. Het besef van de vrijheid is niet altijd gemakkelijk. En wat te doen met de liefde en de vriendschap. Amadeu is passioneel in zijn liefde en tegelijk heel eenzaam. Zijn banden met anderen verscheuren hem en bevestigen op een bepaalde manier zijn alleen-zijn. Hij zoekt naar een andere taal, naar woorden die niet bevlekt zijn. De taal van de poëzie beschouwt hij als de hoogste. Hij wantrouwt het misbruik ervan en houdt afstand van het ideologische gebruik van de woorden. Hij zoekt naar een moreel juiste positie in een vervreemdende context.

Gregorius ontdekt door het zoeken naar een ander leven een vorm van vrijheid die nieuw is. Toch heb je het gevoel dat hij een waarnemer blijft. Hij zal uiteindelijk terugkeren naar Bern. De trein rijdt terug. Hoe de rest van zijn leven zal verlopen, weet je niet. De leraar die de oude, en daardoor ‘veilige’ talen, tot in de laatste details doorgrondde, heeft zijn eigen Odyssee beleefd. Misschien heeft hij via het verhaal van een ander, een glimp opgevangen van het andere leven dat in hem zit. Het besef daarvan, het inzicht in die vrijheid, is misschien zwaar om dragen. De reis heeft hem ongetwijfeld veranderd, maar hij is nu weer hier. De terugkeer werd bespoedigd door vragen over zijn gezondheid. Of ook dat een spiegel is van het lot dat Amadeu trof, weet je niet.

Nachttrein naar Lissabon is een boek om traag te lezen. Meer dan 400 bladzijden beweeg je tussen meanderende vragen, verhalen en woorden. De tocht door de duisternis naar wat een ander leven zou kunnen zijn en de terugkeer daarvan zijn een tocht door het leven zelf. Een zoektocht naar een leven in waarheid. Een reis langs bontgevlekte flarden.

Ik merk dat dit boek heel uiteenlopende reacties oproept, van bewondering tot afkeer, en eigenaardig genoeg is dat ook een van de thema’s van het boek: hoe verschillend de perceptie van mensen kan zijn, vooral over elkaar; hechte vrienden, zelfs gehuwden of heel dichte familie kunnen elkaar compleet anders zien dan ze zichzelf voelen of zien en elkaar dus fundamenteel verkeerd begrijpen.
Pascal Mercier (pseudoniem van de Zwitserse filosoof Peter Bieri) heeft een filosofisch boek geschreven, maar verpakt als een spannend verhaal in een concrete setting, een beetje in de lijn van Voltaire’s Candide en Eco’s De Naam van de Roos.
Die setting, Lissabon, maar ook de Portugese taal en de Portugese geschiedenis en dan vooral die van de dictatuur van Salazar (1932-1968) levert een bijzonder charmerend en interessant kader voor wat eigenlijk een queeste is, de zoektocht van de duffe leraar klassieke talen Gregorius Mundus (leuke knipoog die familienaam voor iemand die naar de normen van onze tijd echt onwerelds is) naar de Portugese dokter Amadeus de Prado, van wie hij bij toeval een intrigerend boekje vol levenswijsheden vindt. Die zoektocht brengt hem dus in Lissabon en stapsgewijs ook bij familieleden en kennissen van de Prado, die intussen al 30 jaar dood is. En allemaal blijken ze dus een stukje van diens leven te kennen en een heel fragmentair beeld te hebben van wie die de Prado eigenlijk is; in zijn boekje vraagt de Prado zich ook voortdurend af wat die verhouding is tussen het innerlijk en het uiterlijk, tussen het eigen beeld en dat van de anderen, en of er in dat innerlijk niet verschillende persoonlijkheden kunnen steken. Het is het filosofisch thema waar ik bij het begin al over sprak, een thema dat ook centraal staat in het oeuvre van de Portugese schrijver Pessoa (veel van de Prado’s geschriften doen erg denken aan Pessoa, en bij het begin van het boek is ook een motto van hem opgenomen).
Samen met de fragmenten uit het boekje krijgen wij geleidelijk een vollediger beeld (of dat denken we toch) van Amadeus de Prado, als een complexe, maar indrukwekkende persoonlijkheid die worstelde met tal van fundamentele vragen en op zeker 2 momenten voor een bijna onmogelijke ethische keuze kwam te staan, toen hij als dokter geconfronteerd werd met de “beul van Lissabon” en toen het verzet tegen Salazar één van de eigen leden uit de weg wilde ruimen omdat die een te groot risico op verraad werd. Hier presenteert de auteur ons een tweede filosofisch thema: dat van levenskeuzes, van beslissende keuzes maken, van kiezen tussen onmogelijke opties. Mercier (of beter Bieri) neemt hier eigenlijk afstand van het stoïcisme van Montaigne, de Franse 16de eeuwse schrijver, van wie ook een motto in het begin van het boek is opgenomen. In dit boek is de boodschap: iedereen moet zijn eigen leven in handen nemen en moet keuzes maken en met de consequentie daarvan durven leven; ontgoocheling of mislukking is geen schande, maar maakt juist het leven ten volle leefbaar; en in zekere zin doet ook de dood dat: alleen de dood geeft zin en schoonheid aan het leven, en ook de keerzijde daarvan.
Mercier/Bieri heeft nog veel meer filosofische kwesties in dit boek verwerkt, zoals de taligheid van de werkelijkheid waarin we leven, maar niet allemaal zijn ze even goed uitgewerkt. Dat geldt ook voor het verhaal zelf: dat is best spannend en goed uitgewerkt, maar zeker naar het einde toe vervlakt de verhaallijn, en niet alle wendingen zijn even geloofwaardig. Ik zag intussen ook de film (Night Train to Lisbon, met een schitterende Jeremy Irons), en al heeft die natuurlijk niet de filosofische diepte van het boek, als verhaal is die veel beter geslaagd. ( )

Een van de meest overschatte boeken van deze eeuw! Het allerstorendste vond ik dat het voor de lezer volstrekt onduidelijk blijft waarom de hoofdpersoon in vredesnaam zo gefascineerd raakt door de Portugese arts. Deze arts is namelijk een onsympathieke en oninteressante figuur, die niets te melden heeft. De ingelaste fragmenten die zogenaamd van zijn hand zijn, bevatten alleen maar oppervlakkige en clichématige filosofietjes en nietszeggende platitudes. Het gekke is dat deze figuur zegt een hekel te hebben aan kitsch, terwijl alles wat hij zelf schrijft ultieme kitsch is. Als Mercier dit ironisch heeft bedoeld (om te kijken of recensenten en lezers hier in trappen?) is het misschien nog vergeeflijk (maar niet minder irritant om te lezen). Ik vrees echter dat hij dit serieus heeft bedoeld. Er zitten verder nog diverse gaten in de plot, maar dat laat ik hier verder maar onbesproken. ( )

Het boek zindert nog na bij mij.
Je wordt echt ondergedompeld in een zoektocht naar de betekenis en de zin van het leven.
Hoe goed te leven? ( )

Helaas... op tweederde ben ik gestopt met lezen... het boek zo traag...
Omdat ik steeds minder aandrang voelde het boek nog eens op te pakken -een boek dat met zoveel potentie begint- ben ik hier op Librarything de recensies eens gaan lezen... Ik kan me vinden in de opmerkingen van de lezers die twee sterren gaven.
PS Verder vind ik de film beter, daar zit meer vaart in... en minder pretentie ( )