1981. De grootste aula aan de Gentse Blandijnberg puilde uit van de studenten want Ivan Illich, de Oostenrijkse uitgetreden priester en filosoof, kwam spreken over Deschooling society, een van zijn spraakmakende boeken. Ik was een van de toehoorders. De polyglotte, slanke man was in de jaren zeventig een goeroe van de protestgeneratie en genoot in linkse kringen groot aanzien.

Trek dat onderwijs uit dat geïnstitutionaliseerd kader, betoogde Illich, want zo ontstaat het bederf van het beste en dat is het ergste. Die basisstelling ontwikkelde Illich niet alleen in verband met onderwijs; ook de medische wereld, het verkeer, de techniek en het aanwenden van energie ontsnapten niet aan zijn kritiek. De monopolievorming binnen de farmaceutische industrie is een mooie illustratie van zijn basistelling. Een initiatief dat oorspronkelijk bedoeld was om burgers een goede gezondheid te bezorgen, probeert nu aan de burgers zoveel mogelijk nieuwe en vaak zeer discutabele producten op te dringen.

Illich bracht echter niet alleen kritiek, hij had ook alternatieven klaar. In Tools for conviviality, vertaald als Naar een nieuwe levensstijl. Voorwaarden voor gelukkiger samenleven, stelt hij sociale werktuigen voor waarmee burgers hun samenleving democratisch kunnen opbouwen. Illich gebruikt bewust een zeer brede definitie van ‘werktuigen’, die zowel huisvesting, rechtssysteem, gezondheidszorg, onderwijssysteem als het politieke bestel omvatten.

Steenachtige aarde

Illichs ideeën werden onlangs terug geactualiseerd door filosoof Sylvain De Bleeckere en architect Roel De Ridder die in hun boek Het open kerkgebouw convivialiteit als uitgangpunt nemen om de vrijgekomen kerkruimtes op een democratische buurtgerichte manier een nieuw leven te bezorgen. Toch prijs ik me gelukkig om de maatschappijkritische Illich life te hebben kunnen meemaken, want gaandeweg – de tijdgeest was aan het veranderen – begonnen de zaden van zijn boodschap steeds meer op steenachtige aarde te vallen.

Zo drukte de Nederlandse filosoof Hans Achterhuis het uit, die de inleiding schreef voor De rivieren ten noorden van de toekomst en die bevriend was met de Oostenrijker. Vanaf het midden van de jaren tachtig vond er een omslag in het denken van Ivan Illich plaats. In De rivieren ten noorden van de toekomst spreekt vooral de theoloog en historicus die zich had teruggetrokken met teksten uit de twaalfde eeuw, waar volgens hem de wortels van de moderne instituties gegroeid zijn. Vandaar de ondertitel van dit boek: ‘laatste gesprekken over religie en samenleving met David Caley’, een Canadese radiomaker die Illich ook in de jaren tachtig had leren kennen.

Theoloog en historicus

Wie in De rivieren ten noorden van de toekomst de maatschappijcriticus en combattieve pleiter voor een andere levensstijl verwacht, komt bedrogen uit. Caley spreekt met Ivan Illich over zijn stelling dat de specifieke eigenheid van de moderne maatschappij alleen kan worden begrepen als het resultaat van een perverse poging om de christelijke boodschap te institutionaliseren. Om dat te illustreren zegt Illich dat volgens hem de parabel van de barmhartige Samaritaan verkeerd geïnterpreteerd wordt. De goede Samaritaan helpt zijn naaste, maar wie is dat?

Illich: ‘Wat Jezus zei, zo begrijp ik het althans, was: mijn naaste is wie ik als naaste kies, niet wie ik als naaste moet kiezen. Wie mijn naaste zou moeten zijn, laat zich op geen enkele wijze categoriseren.’ En hij besluit: ‘Wij moeten ons vandaag de Samaritaan voorstellen als een Palestijn die een gewone Jood te hulp schiet. Hij is iemand die niet alleen afwijkt van de ethische voorkeur om voor zijn mensen op te komen, maar die een soort verraad pleegt door zich om een vijand te bekommeren.’ Met deze benadering komt Illich zeer dicht bij het werk van de Franse filosoof Emannuel Levinas en de petite bonté, de kleine goedheid, van de mens die zich aangesproken voelt door het ‘gelaat van de andere’.

Het bederf van het beste

De neerslag van al die gesprekken tussen Illich en Caley is de kern van het eerste en omvangrijkste deel van dit boek dat niet toevallig ‘Het bederf van het beste is het ergste’ heet. Caley heeft de urenlange monologen van Illich over theologische onderwerpen opgetekend en in de ik-vorm laten staan. Enkele jaren voor zijn dood in 2002, Illich was toen al ziek, maakte Caley een nieuwe radioserie met Illich die, achteraf uitgeschreven in de vraag-en-antwoord-vorm, als nabeschouwing in een tweede deel van dit boek is opgenomen en dat daardoor gemakkelijker leest dan het eerste deel.

Waar komt die prachtige titel De rivieren ten noorden van de toekomst vandaan? Het is een verwijzing naar een gedicht van Paul Celan die Illich erg bewonderde. Het gedicht spreekt over een hoop op een ‘nog-niet’, een tijd en plaats die niet bereikbaar zijn door een eenvoudige projectie vanuit het heden, aangezien het ten noorden van de toekomst ligt. Het had ook een uitspraak van Ernst Bloch, de filosoof van de hoop, kunnen geweest zijn.


‘De toekomst is een mensenverslindende afgod,’ noteerde Caley uit de mond van Illich. ‘Instituties hebben een toekomst… mensen hebben die niet. Mensen hebben alleen hoop.’ Caley besluit zeer mooi: ‘De toekomst als idool verzwelgt het enige ogenblik waarin de hemel ons kan overkomen: het heden. In het vooruitzien trachten we de dag van morgen af te dwingen, hoop breidt het heden uit en laat een toekomst ontstaan ten noorden van de toekomst.’

Ondanks de zeer grote journalistieke inspanningen van David Caley is dit geen gemakkelijk boek geworden, maar wel de boeiende getuigenis – Caley spreekt zelfs van een testament – van een zoekende mens die als historicus en theoloog diepe wegen van de geest heeft verkend. Het is zonder meer de grote verdienste van uitgeverij Pelckmans, en van Paul Beliën en Leon Otto De Vries als vertalers, dat dit Illich-testament nu ook in het Nederlands beschikbaar is.

Ivan Illich, De rivieren ten noorden van de toekomst, laatste gesprekken over religie en samenleving met David Cayley, Pelckmans/Klement, Kalmthout, 2014, 271 blz. ISBN 978-90-289-7888-1