Dit boek lezend herinner ik me weer waarom ik ‘Zwaarden, paarden en ziektekiemen’ destijds zo goed vond: die heldere betoogtrant, die logische opbouw en duidelijke focus, die transparante inkijk op methodiek, enz., allemaal criteria van een deugdelijk wetenschappelijk werk, ze kwamen herkenbaar terug in dit boek. Of toch gedeeltelijk, want dit is duidelijk niet van hetzelfde niveau.
Dit boek is bejubeld, maar ook erg bekritiseerd, vooral omdat Diamond zich hoofdzakelijk op eigen ervaringen (in Papoea-Nieuw Guinea) en op enkele andere studies van volkeren elders heeft gebaseerd, en totaal verkeerde inschattingen zou maken van het voorhanden cijfermateriaal, bijvoorbeeld over het voorkomen van geweld in traditionele en moderne samenlevingen. In beide kritieken kan ik ten dele inkomen: een aantal hoofdstukken zijn inderdaad vooral gebaseerd op persoonlijke ervaringen, en van de uitgebreide antropologische literatuur heeft Diamond noodzakelijkerwijs alleen maar een beperkt aantal werken kunnen doornemen. Hij is daar trouwens telkens heel eerlijk over, en waarschuwt voortdurend voor veralgemeningen of geeft aan dat zijn bronnenmateriaal eerder beperkt is.
Maar met het tweede punt van kritiek heb ik het moeilijker. Ik kan natuurlijk het werk van Diamond niet overdoen, maar ik heb de indruk dat de vergelijkingen die hij maakt in de meeste gevallen wel opgaan. Maar terecht wordt aangestipt dat hij blind blijft voor de ravages die de komst van de moderniteit heeft aangericht onder autochtone bevolkingen. Hij stip wel aan dat die samenlevingen zelf gepacificeerd zijn, doordat de moderne staat het geweldmonopolie heeft overgenomen, maar rept vervolgens met geen woord over het geweld en de discriminatie van die moderne staten zelf tegen hun autochtone bevolking (in Australië, Indonesië, Brazilië, enz.), en dat is zeker een manifeste fout.
In tegenstelling tot wat sommige reviewers schrijven gaat Diamond gelukkig niet mee in de klassieke ophemeling van de “nobele wilde”. Hij zet duidelijk de nadelen en mindere kanten van het leven in traditionele samenlevingen in de verf. Dit gezegd zijnde, wijst hij ook op een aantal positieve aspecten, waarvan wij, moderne westerlingen, best zouden kunnen leren. En terecht. Maar als je het lijstje van zijn conclusies ziet, dan mag je gerust teleurgesteld zijn: ze zijn bijzonder voorspelbaar. We zouden gezonder moeten leven, meer moeten bewegen, en voedzamer eten, beter moeten zorgen voor onze ouderen, onze kinderen beter inwijden in de schat van het verleden, en in ons juridisch apparaat zouden we meer oog moeten hebben voor bemiddeling en compensatie. Allemaal dingen waar onze kranten nu al vol van staan. Toch zijn er twee aspecten die Diamond aanbrengt die voor mij wel nieuw en interessant waren: het principe van constructieve paranoia, en de inbreng van emotionele aspecten bij conflicten. Constructieve paranoia slaat op de houding van traditionele samenlevingen om voortdurend gevaren en risico’s in te schatten en er rekening mee te houden in hun gedrag; een sterk contrast is dat met het bewust opzoeken (en kicken op) risico’s in onze westerse maatschappijen. En bij conflictoplossing houden traditionele samenlevingen opvallend veel rekening met het herstellen van de relaties tussen de conflicterende partijen, en de manifeste emotionele inbreng daarin.
Persoonlijk heb ik het meest genoten van de concrete verhalen die Diamond zelf beleefd heeft, tijdens zijn vele verblijven op Nieuw-Guinea. Ze geven natuurlijk een vertekend beeld, want je mag ze zeker niet veralgemenen, maar ze maken het beeld op het leven in een traditionele samenleving veel tastbaarder. Het is spijtig dat hij die ervaring vooral in het eerste deel (over conflicten) en het tweede deel (over de omgang met jong en oud) aan bod laat komen, en veel minder in de andere.
Mijn grootste punt van kritiek op dit boek is dat het geen eenduidige focus heeft. Zo krijgen we in het laatste hoofdstuk tientallen pagina’s voorgeschoteld over wat zout en suiker in een lichaam aanrichten en hoe gevaarlijk een hoge bloeddruk en obesitas wel niet zijn; inclusief richtlijnen voor een gezonder dieet. Zeker naarmate het boek vordert, ligt de nadruk veel minder op hoe het er in traditionele samenlevingen aan toe gaat (ging), dan hoe wij in het moderne Westen het er vanaf brengen. In dat opzicht is het niveau van dit boek duidelijk minder dan zijn meer bekende Zwaarden, paarden en ziektekiemen’. ( )