In navolging van Zuid-Afrika duikt sinds de jaren 1990 duikt regelmatig de praktijk op van waarheidscommissies, in landen die een traumatische periode achter de rug hebben. Dit boek van Svetlana Aleksijevitsj is zo’n waarheidscommissie op zich, in dit geval voor de teloorgegane Sovjet-Unie.
Het is elders al uitvoerig beschreven: het is vooral de meerstemmigheid en veelvormigheid die zo indrukwekkend is aan dit boek. Het zijn getuigenissen van mensen van alle stand en rang, oudere generaties die de eerste jaren van de Sovjet-Unie, de stalinistische zuiveringen en de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, de tussengeneratie die vooral de geleidelijk sclerose van het regime onder woorden brengt, en de nieuwe generaties die de plotse instorting in de periode 1989-1991, de chaotische Jeltsin-jaren en de restauratie onder Poetin hebben doorgemaakt. En ook het traject dat al die mensen hebben doorgemaakt is veelvormig: mensen die altijd communist zijn gebleven, of voor wie het communisme niet zoveel uitmaakte maar wel het Vader-/Moederland; mensen die overtuigd communist waren, maar bij wie de ogen geleidelijk zijn opengegaan; en mensen die euforisch waren toen de dingen in beweging kwamen onder Gorbatsjov, en nog meer onder Jeltsin.
Bijna allemaal hebben de getuigenissen 1 ding gemeen: grote desillusie en ontgoocheling over de staat van het land, sinds de val van het communisme. Voor sommigen uit zich dat in pure nostalgie naar de periode van schijnbare stabiliteit onder het Sovjetregime, anderen zijn ronduit woedend over de chaos en het rauwe kapitalisme die het land intussen in de greep hebben en hebben geleid tot een strijd van iedereen tegen iedereen, en tot de overwinning van de kleptocratie rond Poetin; en nog anderen zijn volledig ontmoedigd of vervallen in puur cynisme.
Dit is dus absoluut een indrukwekkend boek, geen discussie daarover. Je kan het zelfs een belangrijk historisch document noemen, ware het niet dat ook de ziel van Aleksijevitsj zelf erin zit: zij heeft de getuigenissen verzameld, de selectie gemaakt en ook een zekere bewerking van de teksten; volgens de strikte historische methode is dit dus geen geschiedkundig werk, maar eerder een literair document, en wellicht dus daarom toch die Nobelprijs (al heb ik het toch nog in zekere mate moeilijk met die toekenning, net als voor Bob Dylan).
Mijn favoriete getuigenis is dat van een 78-jarige voormalige topfunctionaris van de communistische partij die eerst zijn onvoorwaardelijke aanhankelijkheid aan het communisme en het Moederland proclameert, maar dan geleidelijk onwaarschijnlijk schrijnende verhalen begint te vertellen over hoe de stalinistische terreur ook hem en zijn directe omgeving heeft getroffen, en hoe hij – desondanks - trouw is gebleven aan het hoge communistische ideaal, en bijna gelijksoortige excessen heeft gepleegd; hij vat dit contradictorische verhaal samen met “Je kunt ons niet beoordelen volgens de logica. Jullie accountants! Je moet begrijpen! Je kunt ons alleen beoordelen volgens de wetten van religie. Geloof! Ons geloof zal je jaloers maken! Welke grootheid heb je in je leven? Jij hebt niets. Gewoon troost. Alles voor een volle buik ... Die magen van jou ... Vul je gezicht en vul je huis met snuisterijen. Maar ik ... mijn generatie ... We hebben alles gebouwd wat je hebt. De fabrieken, de dammen, de elektrische centrales. Wat heb je ooit gebouwd? En wij waren degenen die Hitler versloegen.” Dit lange, onwaarschijnlijke getuigenis illustreert perfect hoe mensen hun eigen levensverhaal construeren en greep proberen te krijgen op de complexe, chaotische kant van de werkelijkheid met zijn voortdurende contradicties. Want de verhalen zijn dus niet alleen maar getuigenissen, maar ‘on the spot’ worstelingen met dromen en idealen, identiteiten, en de botsende realiteit.
Bij de lectuur bekroop me geleidelijk wel een gevoel van beklemming; de opeenstapeling van verbittering, ontgoocheling, woede en cynisme worden op de duur wel wat veel, er is nauwelijks een lichtpuntje te vinden in dit dikke boek. En dat maakt ook de lectuur ervan gewoon gloomy. Waarheidscommissies hebben normaal de functie om tot een vorm van verwerking en verzoening te komen, maar op basis van dit boek heb ik stellig de indruk dat men in de vroegere Sovjet-Unie nog lang niet zo ver is. ( )

Slechts de geïnterviewden komen aan het woord. Die geven een zeer indringend en onthutsend beeld van de tijd onder Stalin - met inbegrip van WO II - en de chaos na het opbreken van de Sovjet-Unie. Angst, armoede, opstandigheid en gelatenheid.

Doordat een wat afstandelijker analyse ontbreekt, moet je je een idee van die tijd opbouwen slechts op grond van wat de - niet altijd even intelligente - woordvoerders vertellen. Dat brengt dat wat er verteld wordt heel dichtbij - een sterke maag kan nu en dan geen kwaad. Maar een nadeel is wel dat je soms denkt: "Ja, dat zeg jíj; maar hoe zit het nu echt?"

Het boek is aan de lange kant. Op een gegeven moment wordt het: meer van hetzelfde; plus dat er verhalen opdoemen die weliswaar boeiend zijn, maar met het onderwerp niet veel meer v an doen hebben. ( )