Zoals bij veel goede boeken weet ik nog precies waar ik dit boek las. In dit geval in de schaduw van een palmboom op het strand van Boca Chica, tijdens de schaarse vrije uurtjes van mijn stage. In de enige redelijke boekhandel van Santo Domingo was de keuze nog steeds beperkt. Zeker omdat mijn Spaans nog niet goed genoeg was om literatuur te lezen. De enige kast met Engelse boeken duwde me automatisch naar deze klassieker. Vaak wordt het boek aangehaald als het over de onzinnigheid van oorlog gaat. Terecht, want het verhaal toont de waanzin keer op keer aan. Als satire geschreven, kun je het net zo goed lezen als een absurde beschrijving van wat er daadwerkelijk gebeurde in de Tweede Wereldoorlog.

Yossarian is gelegerd in Italië, het land dat in elke oorlog uiteindelijk wint. In het boek zit de anekdote van de oude Italiaanse dronkaard die een Amerikaanse soldaat uitlacht. Terwijl de soldaat steeds kwader wordt en de Italiaan lafheid verwijt, noemt de oude man het juist pragmatisme. In het begin van de oorlog aan Duitse kant strijden, later overschakelen naar de geallieerden. Wie is er dan laf, wie is er dan slim? Door anderen te laten vechten en op het juiste moment de juiste alliantie te sluiten gaat het leven in Italië gewoon door. Vallen er het minste slachtoffers. Mooie redenering, weinig tegen in te brengen.

De cynische kant van het verhaal zit bij Milo. Hij sluit deals door heel Europa. Koopt dingen in Noord Afrika, die hij op Malta weer verkoopt, de winst investeert hij weer door een deal met de Duitsers, terwijl hij continu bezig is en zelf als directeur van M & M enterprises eigenlijk nauwelijks meer deel uitmaakt van het leger. Las ik er twee decennia geleden kritiek op het leger in, nu bij herlezing is deze hele verhaallijn een parodie van het kapitalisme. Misschien wel avant la lettre, want toen Heller het boek schreef in 1955 had het kapitalisme de wind mee, was er geen kritiek. De uitwassen die pas decennia later aan het licht kwamen, werden door Heller al voorzien, het cynisme van Milo past goed bij de huidige kritiek op economisering van de maatschappij. Hij verkoopt zelfs bombardementen, als er maar winst te maken is. Beter is het niet te beschrijven.

En zo zit er ontzettend veel onderhuids in het boek. General Scheisskopf die van paraderen houdt, mag wekelijks een parade uitstellen. Alleen uitvoeren mag hij ze nooit. Een andere hoge pief verschuilt zich in zijn kantoor en klimt het raam uit aan de achterkant zodra hij bezoek krijgt. Pas als hij weg is, mag het bezoek naar binnen. Mooiere bureaucratische regels zag ik zelden.

En boven dat alles hangt Catch 22, de titel van het boek. Je mag pas naar huis als je het minimum aantal vluchten hebt gevlogen. De limiet wordt opgehoogd zodra iemand in de buurt komt. Je mag niet vliegen als je gek bent. Maar je moet wel gek zijn, wil je elke keer weer het vliegtuig instappen. Je bent gek als je de lucht in wil, maar niet gek als je weigert. Maar als je weigert, ben je deserteur. Er is geen oplossing. Gedurende het boek wordt de limiet van het aantal vluchten tig keer verhoogd. Niemand haalt ooit het minimum aantal.

Toen ik al ruim over de helft was, begon ik te denken of ik het einde kon herinneren. Niet dus. Pas toen ik er vlak bij was, herkende ik ineens de gebeurtenissen aan het eind. De hoofdrol voor Nately’s whore’s sister. Vele vrienden van Yossarian hebben het einde van het boek niet eens gehaald. Onze held wel, al heeft hij daarvoor soms onorthodoxe methodes voor gekozen.

Prachtig boek, schitterende hoofdpersonen, ongelooflijk mooi de waanzin onder woorden gebracht. Dit is niet in een maandje zomerhuisje er uit gewerkt, hier is echt over nagedacht. Al op p.15 een referentie aan Dostojewski’s Schuld en Boete. Een andere favoriet van mij. Gelukkig sta ik niet alleen in mijn waardering voor dit boek. Velen vonden dit boek net zo goed. En toch worden we keer op keer weer een oorlog in gesleept. Gebruiken we het woord vredesmissies, terwijl, altijd achteraf, het altijd gewoon oorlogje spelen wordt.

Wanneer wordt de mensheid wijzer? Zelf ben ik er nog steeds van overtuigd dat wanneer er meer gelezen wordt (en beter) dat de wereld er een stuk beter voor zou staan. Soms voel ik me een roepende in de woestijn.

Citaat: “Even among men lacking all distinction he inevitably stood out as a man lacking more distinction than all the rest, and people who met him were always impressed by how unimpressive he was.” (p.78) ( )

Over humor valt niet te twisten... de (militaire) onnozelheden van de door Joseph Heller geschetste schertsfiguren herhalen zich constant in dit boek.
Ik geef het op... te traag, te saai voor mij in 2014. ( )

Een bijwijlen hilarische anti-oorlogsroman die een begrip heeft gelanceerd dat sindsdien gemeengoed is geworden. Daarmee is ongeveer alles gezegd over dit cultboek. Heller voert een groot aantal karikaturaal getekende (strip)figuren ten tonele die hun tijd verdoen met absurde spelletjes, (onnavolgbare) conversaties, en paniekerige bombardementen op duitse doelwitten in Italië. De roman slaagt erin de absurditeit van de oorlog in de verf te zitten, maar het Monty Python-gehalte (jawel, een anachronisme) ligt me iets te hoog. Geef mij maar de gestileerde zwartgalligheid van Celine. ( )