Ik was aanvankelijk afgeschrikt door de Engelse ondertitel van dit boek: “how to flourish in a world of distraction”, en ook de inleiding leek trekken te vertonen van een self-help-boek dat je traint om meer gefocust te kunnen blijven. Maar ik heb me vergist: dit boek besteedt maar onrechtstreeks aandacht (pun1) aan die problematiek. In de plaats biedt Crawford (Institute of Advanced Studies in Culture, University of Virginia) een verrassende en vooral verfrissende kijk op niks minder dan de interactie met de werkelijkheid, dat wil zeggen de verhouding tussen de wereld buiten én binnen ons! Klinkt dat zwaar op de hand? Jazeker, want sommige hoofdstukken in dit boek zijn zeker niet van de poes en vergen aandachtige (pun2) lectuur, en misschien ook wel enige noties van filosofie en psychologie. Maar gelukkig illustreert de auteur de problematieken en stellingen die hij aanbrengt met tal van goed uitgewerkte voorbeelden.
Wat me het meest trof was zijn herhaalde uitvallen tegen de Verlichting, en vooral dan tegen Kant. Ik begon toen even te denken dat Crawford behoorde tot het rijtje van neo-conservatieve denkers, zoals Roger Scruton, Theodore Dalrymple en anderen. Maar dat is niet helemaal juist. Crawford richt zijn pijlen vooral op de ken-leer van de Verlichting: die zou beweren dat de werkelijkheid vooral – of uitsluitend – te doorgronden is via representatie, een mentale voorstelling dus die van de werkelijkheid iets extern maakt, afgescheiden van jezelf, en die je dus ook kan kennen en beheersen. Een afgeleide consequentie van die visie is dat de kennis van die werkelijkheid relatief gemakkelijk overdraagbaar is in de vorm van voorstellingen die beschreven worden (dus talig zijn) en bij de ontvanger simpelweg opgeslagen worden. Bij nader inzien blijkt ons hele onderwijssysteem van die visie doordrongen.
Crawford toont met tal van praktische voorbeelden aan dat deze visie niet klopt, en zelfs een verwrongen beeld oplevert van de werkelijkheid. Hij gaat uitgebreid in op het hele proces waarmee bijvoorbeeld een motorrijder een bocht neemt: dat lukt niet zomaar doordat de motorrijder gezien heeft hoe breed de bocht is en de wetten van de fysica kent, neen, van jongs af aan heeft die letterlijk met vallen en opstaan geleerd hoe zijn/haar lichaam zich verhoudt tot de hem/haar omringende wereld en welke krachten er allemaal spelen bij bepaalde handelingen. En het is die heel langzaam opgebouwde ervaringskennis die maakt dat hij/zij (bijna) perfect weet hoe hij/zij in de bocht moet gaan “liggen” om er niet uit te vliegen. Crawford haalt ook het leren van een ambacht (zoals orgelbouwen) aan: ook dat gaat niet via simpele kennisoverdracht van technieken, maar via het zeer tijdrovende proces van trial-and-error, waarbij vooral de gestolde ervaring van leermeesters en bij uitbreiding van een hele traditie van cruciaal belang zijn.
Ik doe Crawford hier welllicht een beetje onrecht aan, want zijn boek is veel rijker dan dit. Het bevat ook tal van maatschappelijke analyses, waarbij een erg kritische houding ten aanzien van het marktdenken, het liberalisme en het kapitalisme in het algemeen opvalt. Maar ik werd dus vooral getroffen door zijn afwijkende visie op perceptie en cognitie. Voor alle duidelijkheid: Crawford schudt dat niet uit zijn eigen mouw; hij haalt bij herhaling denkers aan als Iris Murdoch, Merleau-Ponty, Simone Weil en vooral Michael Polanyi. Ik verwees eerder ook naar neoconservatieve denkers (die hij helemaal niet aanhaalt); het grote verschil is dat die meestal zwelgen in frustratie en nostalgie en vervallen in reactionaire stellingen, terwijl Crawford juist het positieve beklemtoont en een uitweg toont in onze veel te eng-rationele, modernistische benadering van de werkelijkheid. In die zin vind ik Crawford aanzienlijk meer de moeite dan bijvoorbeeld een Robert Pirsig die in zijn cultboek “Zen en de kunst van motoronderhoud” een uitweg beweert gevonden te hebben in de notie van ‘kwaliteit’. Crawford en Pirsig zitten gedeeltelijk op dezelfde lijn, maar Pirsig blijft veel vager, en in tegenstelling tot Pirsig legt Crawford veel meer de nadruk op een immersieve beleving van en omgang met de werkelijkheid, zowel in ruimte als in tijd, waardoor hij meteen ook de grenzen daarvan ruimhartiger onderkent. Dit is geen gemakkelijk boek, Crawford bezondigt zich geregeld aan onnodig moeilijk geformuleerde passages. Maar het leert je wel met andere ogen naar de werkelijkheid in en buiten jezelf te kijken. Het is zijn aandacht (pun3) dus meer dan waard. ( )

Het is alweer heel wat jaren geleden dat dit boek met veel enthousiasme onder mijn aandacht werd gebracht. Ik heb het gekocht en in de kast gezet. Nu zoveel jaren later begon ik het te lezen met wat bleek geheel de verkeerde verwachtingen. Ik had het idee een betoog te krijgen over waardoor onze aandacht als mens gegrepen wordt en hoe we kunnen leren om niet bij het minst geringste afgeleid te worden. Praktische handvatten was wat ik voor ogen had. Maar nee, dat is dit boek dus niet of ik heb het er niet uit kunnen halen.

Wat het wel is, vind ik moeilijk weer te geven omdat ik minstens de helft van het boek niet begreep. Ik ben dan wel zo'n koppig iemand dat ik door blijf lezen omdat ik hoop dat er af en toe toch een vonk over gaat slaan en dat er dan een deur opengaat waardoor alles op zijn plek komt te vallen. Dit is helaas ook niet gebeurd. De vele citaten van bekende filosofen vielen bij mij dan ook in vruchteloze aarde.

Wel waren er flarden die ik leek te begrijpen. Bijvoorbeeld over hoe gokverslaafden niet gokken om te winnen maar om de oplopende spanning te ervaren en daar weer vanaf te komen als het geld op is. Winnen is dan juist een teleurstelling omdat men dan door moet gaan tot het weer op is.

Een andere interessante hersenkraker vond ik hoe individualisme mensen niet unieker maar steeds meer hetzelfde maakt. In het westen wordt men geacht zelf na te denken en zelf beslissingen te nemen. Omdat veel mensen er toch bij willen horen gaan ze juist zich als het gemiddelde gedragen want als je het anders doet dan heb je dat aan jezelf te danken en kan je daarop afgerekend worden. Zo had ik dat nog nooit eerder bekeken.

Tja, uiteindelijk vrees ik dat ik te veel kennis mis om de verdere tekst werkelijk tot zijn recht te kunnen laten komen. ( )