Jenny Erpenbeck heeft het mij, Westerlinge, gemakkelijk gemaakt om de verhalen en de situatie van vluchtelingen in Berlijn tot me te nemen door een Duitser (Richard) met tijd de personale verteller te maken van dit boek*. Door zijn gedachten, handelen en gesprekken kom je zelf ook in gedachten in dit reële deel van onze maatschappij. Eerst weet Richard ook niets, maar omdat hij met de Afrikanen die via Libië en Italië in Berlijn zijn gekomen in gesprek raakt en hun juridische status en mogelijkheden opzoekt in naslagwerken krijgt hij, en ik dus ook, geleidelijk aan inzicht in en gevoel voor wat er nu eigenlijk aan de hand is; welke verhalen er achter de vele gezichten van de individuen in de vluchtelingenstroom zijn verborgen.
Omdat hij de mannen neemt voor wie ze zijn, met hun achtergrond, krijgt hij vertrouwen en hun vriendschap. Hij is moedig, onvermoeibaar en ziet de dingen die hij voor hen kan doen.
Ondertussen leven zijn Duitse vrienden hun leven van alledag. Dat lijkt een schril contrast te worden, maar aan het einde blijkt dat Richard toch genoeg over Rashid, Apollo, Osaworo, Karon en de anderen heeft overgedragen dat hun opstelling zelfs meewerkend is geworden.
Dit helder geschreven boek is fijn om te lezen, schrijnend soms, maar ik kon ook genieten van de medemenselijkheid van de personages. Ik heb wat geleerd en ook hier weer gezien dat iedereen zijn eigen mogelijkheden, moeilijkheden en geschiedenis heeft.

* Twee keer worden er een paar bladzijdes door de ogen van hen die gevlucht zijn verteld.
Het verhaal loopt van het einde van de zomer tot in de lente van het jaar daarop. Als een Afrikaan zijn verhaal vertelt is er natuurlijk een flashback. ( )

Over vluchtelingen

Soms wordt beweerd dat literatuur om relevant te blijven zich ver moet houden van de actualiteit, van thematieken die vandaag volop in de belangstelling staan. Dat is misschien gedeeltelijk waar, maar het gaat ook niet helemaal op. De voorbije weken las ik geheel toevallig twee romans die het migratiethema centraal stellen, de thematiek die in onze tijdsperiode wedijvert met die van globalisering, identiteit en klimaatcrisis om de aandacht. ‘Materiaalmoeheid’ van de jonge, Tsjechische auteur Marek Sindelka beschrijft de hallucinante en mensonterende tocht van 2 wellicht Syrische broers door Europa (zie….), maar dit verhaal stelde me teleur, niet zozeer om het onderwerp, maar om de mechanische, onderkoelde stijl.
Ook dit boek, Jenny Erpenbeck’s ‘Gaan, ging, gegaan…’ zet vluchtelingen centraal, Afrikaanse migranten dit keer, maar op een heel andere manier. Erpenbeck gebruikt het perspectief van een wat wereldvreemde, net gepensioneerde professor die in de buurt van Berlijn woont en bijna per ongeluk geconfronteerd wordt met de vluchtelingenproblematiek. Richard (we krijgen geen familienaam) wordt geïntrigeerd door de verbetenheid waarmee de Afrikanen opkomen voor hun lot, voelt zich voor hem onduidelijke redenen gedreven om meer van hen te weten te komen en weet heel geleidelijk hun vertrouwen te winnen. Mondjesmaat krijgen we de grote en kleine verhalen te horen van de traumatische ervaringen van de vluchtelingen, zowel in hun thuisland zelf, als op hun tocht naar en door Europa. En we maken ook kennis met de absurde Europese regelgeving over asielrecht en illegaliteit, met de goedbedoelde maar meestal contraproductieve ondersteuning van hulporganisaties en individuen, en uiteraard ook met de tegenstand en de (racistische) vooroordelen.
Dit lijkt een erg documentair boek, boordevol informatie over de vluchtelingenproblematiek, en dat is het onrechtstreeks ook wel, maar zeker niet alleen. Erpenbeck heeft er een echt literair verhaal van gemaakt, vooral dankzij hoofdfiguur Richard. Hij aanhoort al de verhalen, en aanschouwt de toestanden rond de migranten met stijgende verwondering. Die slaat zowel op zijn eigen onwetendheid (hij was prof antieke literatuur en leidde een heel beschut en geordend leven), als op het uitzichtloze lot van de vluchtelingen en hun verbetenheid om door te zetten. Erpenbeck legt mooi een link met een geheel Duitse dimensie van het migratieverhaal: Richard is zelf kind van Sudeten-Duitsers die na de Tweede Wereldoorlog op de vlucht zijn moeten gaan, in het oostelijk deel van Duitsland terechtkwamen en daar veertig jaar lang in de ‘DDR-mythe’ moesten leven. En voortdurend trekt hij parallellen met zijn eigen, bevreemdende ervaring toen met de Wende/de val van de Muur in 1989 plots al zijn zekerheden wegvielen en hij bijna van de ene dag op de andere in een ander land terecht kwam, dus ook migrant werd.
De wereldvreemde Richard wordt zich ook in toenemende mate bewust van zijn eigen geprivilegieerde bestaan. In reflexieve passages koppelt voortdurend terug naar zijn eigen leven, dingen die hij fout heeft gedaan en waarmee hij weg kwam zonder te hoeven vluchten. Via zijn achtergrond als expert antieke literatuur wordt ook gerefereerd aan de omgang van Westerse culturen met anderen (barbaroi). De roman zit vol met verwijzingen naar Dante, Shakespeare, Goethe…. Richard bekijkt de vertrouwde citaten nu vanuit een nieuw licht. Het lijkt alsof hij pas, in de confrontatie met de verhalen van de Afrikanen, de echte wereld ontdekt. In die zin is ‘Go, went, gone’ merkwaardig genoeg eerder het coming-of-age-verhaal van een bijna 70-jarige man, dan een echt vluchtelingenboek.
En er zijn nog een paar andere lagen die Erpenbeck onder de vluchtelingenproblematiek geschoven heeft: die van de temporaliteit, de tijdsbeleving. In Richards leven is zijn pensionering een belangrijke cesuur: van een druk, academisch bestaan valt hij plots in het zwarte gat. Dat spiegelt perfect met dat van de vluchtelingen, die alleen maar eindeloos kunnen wachten op wat er voor hen beslist zal worden, niet eens officieel werk mogen aanvaarden, aan hun lot overgelaten worden, en dus ook in een tijdsgat zijn gevallen. Vandaar ook de voortdurende verwijzingen naar de lessen Duits die de vluchtelingen krijgen en waarin de vervoeging van het onregelmatige werkwoord ‘gaan’ telkens terugkeert: ga, ging, gegaan/gehen, ging, gegangen/go, went, gone’, en waarin hun hele bestaan is uitgedrukt, en bij uitbreiding dat van elke mens en misschien zelfs van de héle mensheid.
Die enorme gelaagdheid is de grote kracht van deze roman. En die wordt nog het meest gesymboliseerd in de metafoor van het meer waar Richard aan woont. Erpenbeck heeft iets met meren: haar belangrijkste boek ‘Heimsuchung’/visitation speelt zich ook af rond een huis aan een meer in Potsdam. Bij haar lijken meren te staan voor de tijdeloze werkelijkheid: het is er en het blijft er, wat er ook in de chaotisch krioelende mensenwereld rondom gebeurt, het meer staat voor de onverschillige kosmos. Maar ook die is niet onschuldig, zoals in dit boek duidelijk blijkt. In het meer van Richard is in de zomer immers een man verdronken, en het lijk is nooit teruggevonden, het is er nog altijd, wat maakt dat voorlopig zich niemand nog op of in het water waagt. Het is duidelijk dat Erpenbeck de vloek die op dit meer rust gebruikt als metafoor voor de wisselvalligheid van het lot: zelfs het tijdeloze heeft een dreigend karakter.
Dit is dus andermaal een heel indrukwekkende roman. ‘Go, went, gone’ is misschien minder verbeeldend dan ‘Visitation’, en sommige passages wellicht wat te belerend en docerend, en op het einde zelfs een beetje teveel melo. Maar als gelaagde reflectie op het menselijk bestaan, met de actualiteit als kapstok, is dit echt wel knap gedaan. Erpenbeck is voor mij de belangrijkste Duitse auteur van het moment. ( )