De televisieserie ‘Roots’ (1977) naar het boek van Alex Haley was mijn eerste en onmiddellijk erg aangrijpende kennismaking met het Amerikaanse slavernijverleden. In de jaren daarna volgden nog ettelijke andere series en films die mijn beeld vervolledigden, en de lectuur van verschillende werken van (de recent overleden) Toni Morrison, Maya Angelou en Alice Walker diepten dat verder uit. Ik moet toegeven dat toen ik aan Colson Whiteheads boek begon ik lichtjes ‘underwhelmed’ was: dit leek het klassieke verhaal met alle bekende ingrediënten, uiteraard nog altijd even gruwelijk en beklijvend, en literair van een degelijk niveau, maar ook niet meer dan dat.

Via historische werken had ik intussen ook over de “ondergrondse spoorweg” gehoord, de illegale vluchtlijnen van zwarte slaven naar het noorden, met veel risico opgebouwd en in stand gehouden door zowel Afro-Amerikanen als blanke abolitionisten. Groot was mijn verwondering toen ik merkte dat Whitehead die spoorweg als een letterlijk iets opvatte, een ondergronds gangenstelsel van honderden mijlen lang, met stoomlocomotieven en perrons en al. Toen hij daarna hoofdfiguur Cora ook liet optreden als personage in een Afrikaans dorp in een Natuurkundig Museum, en haar ook confronteerde met dokters die meewerkten aan een grootschalig eugenetisch sterilisatieproject had ik door dat hij bewust een loopje nam met de historische werkelijkheid en chronologie.

Maar wat is dan het punt dat Whitehead wil maken?, was de volgende vraag. Want er vallen nog andere vreemde dingen op. Zoals dat bijna alle personages zowel goede als slechte eigenschappen hebben, ook die aan de 'goeie' kant (zoals de treinconducteurs, of de mensen die de gevluchte slaven opvangen); zelfs de onmenselijke slavenjager Ridgeway geschetst als een gelaagd figuur (zijn analyse van de 'Manifest Destiny'-doctrine van de VS bijvoorbeeld is erg lucide). Het is alsof Whitehead wil het klassieke 'zwart-wit-verhaal' (in deze context eigenlijk niet grappig) wil bijsturen. Verschillende keren keert het citaat terug dat je Amerika maar echt kunt leren kennen als je het doorkruist met de trein, maar op het eind heeft Cora door dat alles wat je kan zien louter duisternis is; het is een magere en bijzonder cynische metafoor.

Sterk vind ik hoe Whitehead illustreert dat zelfs vrijgelaten of ontsnapte zwarten nooit hun ketenen helemaal kwijt raken. In de eerste plaats niet omdat de omgeving waarin ze vertoeven inherent racistisch blijft, en vooral psychologisch niet omdat hun opgelopen trauma’s hen voor het leven tekenen. Maar dat is allemaal niet erg origineel. Komt daarbij dat hoofdpersonage Cora een erg afstandelijk personage blijft, hoe erg de dingen ook zijn die ze meemaakt, en dat vooral de nevenfiguren in deze roman zeer oppervlakkig getekend worden. Dus wat mij betreft is deze roman een aardige en zelfs lezenswaardige poging om de slavernijkwestie eens op een andere manier in beeld te brengen, maar erg origineel of overtuigend is het zeker niet. ( )

Cora is slavin op een katoenplantage in Georgia. Haar helse leven staat op het punt om nog erger te worden: de wrede eigenaar heeft zijn oog op haar laten vallen. Ze besluit om te vluchten, en met hulp van de Ondergrondse Spoorweg (in Amerika het begrip voor het clandestiene netwerk van antislavernijactivisten) begint ze een lange, huiveringwekkende reis door de zuidelijke staten van Amerika richting het vrije Noorden, met de slaven patrouille op haar hielen.