Het was de slechtste der tijden, het was de slechtste der tijden.

Natuurlijk is dit een anti-Brexit-boek, zoals alle recensies aangeven; Ali Smith maakt er absoluut geen geheim van hoe de uitslag van het referendum in juni 2016 haar geschokt heeft. Maar het zou deze roman onrecht aandoen, hem te reduceren tot een politieke boodschap. De Brexit is hoogstens een bijkomende referentie naar de vergankelijkheid en het onzekere der dingen. Want ‘vergankelijkheid’ lijkt me het werkelijke thema van dit boek, dat niet toevallig dus ‘Herfst’ heet.
Die vergankelijkheid zit in diverse aspecten: de precaire positie van hoofdfiguur Elisabeth Demand, 32 jaar, maar professioneel nog nergens; het naderende einde van die andere hoofdfiguur Daniel Gluck, 101 jaar en in semi-comateuze toestand; het zit in allerlei absurde en surreële toestanden die worden beschreven, en tenslotte ook in de pop-art-collage-kunst die herhaaldelijk ter sprake komt.
Vergankelijkheid dus, en dat blijkt ook uit de vorm: dit is een zeer bevreemdend boek, dat al begint met een hallucinatie waar je als lezer amper uit wijs geraakt; dan krijg je een opeenvolging soms korte mijmeringen, dan weer lange – dikwijls erg absurde - dialogen, en dan weer beschrijvende passages die geregeld erg ingetogen-poëtisch zijn, en dan soms hilarisch; en er is ook het voortdurend heen en weer springen door de tijd.
Dit boek lijkt dus een wervelwind van willekeurig bijeengeplakte scenes. En daar heb je het: pas na een tijdje heb je door dat dit bewust een collage is, want een telkens terugkerend thema zijn de collages die hoofdfiguren Daniel en Elisabeth zich herinneren of bestuderen van een zekere Pauline Boty, de enige Britse pop-art-artieste, die al heel jong stierf aan kanker. Een roman als een collage, misschien is het niet helemaal origineel, maar dat hoeft ook niet, het werkt in dit geval, omdat het eens te meer het vergankelijke en onzekere in de verf zet.
En dan heb ik het nog niet over de hilarische passages: Elisabeth’s kafkaiaanse ervaringen met de Britse administratie, of met bewakers aan onvermoed verboden terreinen; maar ook de vele surreële fragmenten (meestal droomscenes van de half in coma liggende 100-jarige Daniel Gluck), de absurde dialogen tussen sommige figuren en de aandoenlijk spitante conversaties tussen de jonge Elisabeth en de oude Daniel. Het is die afwisseling die je uit je evenwicht brengt en je zekerheden op losse groeven zet, bewust wellicht.
Maar daar tegenover biedt Ali Smith een vorm van zekerheid en vastigheid: namelijk de vriendschap die zich ontwikkeld heeft tussen Elisabeth en de 70-jaar oudere Daniel en waarmee we geleidelijk vertrouwd worden gemaakt via flashbacks. Vooral die figuur van Daniel Gluck is ongrijpbaar mooi; hij gelijkt heel erg op de vertellende hoofdfiguren van WG Sebald, al is dat mogelijk een subjectieve projectie van mij: een man van Duitse afkomst met een enorm verleden (met ook een duidelijke band ook naar de holocaust), met een enorme eruditie en kritische zin, en met tentakels in zowel de hogere als de populaire cultuur; hij is een leermeester voor Elisabeth zoals iedereen van ons die wel graag gehad zou hebben.
In zekere zin bieden ook de vele verwijzingen naar zowel de hogere als de lagere cultuur, als naar de politieke context vertrouwdheid. Het klinkt wellicht wat high brow, maar voor de aandachtige lezer zijn de verwijzingen naar en parallellen met onder meer Dickens, Huxley, Homerus, Ovidius, Kafka, Cocteau, Vian, Beckett, enz… redelijk herkenbaar. Maar dus niet alleen die hogere cultuur is er, er zijn ook verwijzingen naar commercials, en naar populaire liedjes.
Het lijkt me dat oorspronkelijk Smith haar roman gebouwd had rond het zogenoemde Profumo-schandaal dat begin jaren 1960 Groot-Brittannië op zijn grondvesten deed daveren, een spionageschandaal rond de callgirl Christine Keeler. Net als de Brexit was het een politiek dossier dat vooral op leugens en verkeerde percepties gebaseerd was. Veel meer dan de Brexit (mijn indruk is dat Smith die er pas op het eind heeft ingesmokkeld) komt Keeler aan bod in deze roman, al was het maar omdat popart-artieste Pauline Boty haar meest bekende werk aan haar gewijd heeft, een collage rond de beruchte foto van de naakte Keeler die op een omgekeerde stoel zit. Hier zit trouwens ook een gender-element in, want ook dat is een terugkerend thema in het werk van Smith. Persoonlijk had ik het wat moeilijk om die verwijzingen te plaatsen, maar mijn inschatting is dat Smith ook Keeler, die eens een echt icoon was in zowel politiek, juridisch als artistiek opzicht, als symbool van vergankelijkheid en onzekerheid gebruikt.
Dit boek is dus soms wat uitdagend en zelfs weerbarstig, afwisselend hilarisch-hallucinant-absurd en tenslotte ook ontroerend door zijn poëtische inslag. Je leest dit bijna achteloos vlot, maar tegelijk is het een roman die ontzettend rijk en gevuld is, ongrijpbaar mooi. Dit is er zeker eentje om te herkauwen. ( )