Naar de vuurtoren. Door: Virginia Woolf.

Ik hou van Virginia, ik hou van vuurtorens. Dus las ik Naar de vuurtoren op de scheidslijn tussen 2022 en 2023. Een traag boek als tegenwicht voor de drukte, het drama, het gedoe van een eindejaarsovergang. Een goed boek om het jaar waarin ik 44 word te beginnen. 44, net zo oud als één van de hoofpersonen in dit verhaal, namelijk de schilder Lily Briscoe (vriend van de familie Ramsay). 2023 is tevens het jaar dat ik Monk’s House ga bezoeken, zin in.

Naar de vuurtoren is een verhaal in 3 delen. Het begint met een dag in het leven van de Familie Ramsay, in hun buitenverblijf aan zee. Mevrouw Ramsay wil morgen de vuurtoren bezoeken, meneer zegt dat het weer te slecht zal zijn (tot ongenoegen van zoon James, één van de 8 kinderen). Woolf duikt diep in de details; van de verschillende personages (die ook afwisselend aan bod komen), maar ook van de natuur, haar gedachten, haar (huwelijks-) plannen voor jan en alleman,…

Het kleine vormt de hoofdmoot als opstapje tot het grote. Belangrijke gebeurtenissen vervallen tot een voetnoot, vooral in deel 2. Filosofisch, maatschappijkritisch en best wel feministisch vloeit Woolfs pen over het papier, met een grote liefde voor mensen en wat hun drijft én de natuur in al haar schoonheid, kunstmatig aangelegd en wild ongerept.

Naar de vuurtoren zou haar meest autobiografische boek zijn. Het geeft een inkijkje in haar ouders en hun huwelijk én in haar huwelijk met Leonard Woolf.

Blij dat ik het heb gelezen, ik heb nog meer zin gekregen om Virginia te gaan bezoeken! ( )

Gelezen als tentamenopdracht voor de cursus 'Filosofie in de literatuur' bij dr. Jeroen Vanheste. Mijn interpretatie:

Het filosofisch onderwerp

Virginia Woolf confronteert in 'Naar de vuurtoren' twee manieren om over de werkelijkheid te denken. Enerzijds de werkelijkheid waarvan de mens deel uitmaakt en waarin identiteit ontstaat door de activiteit van de mens binnen die werkelijkheid, anderzijds de werkelijkheid als object dat door de mens als subject wordt onderzocht. Zij laat zien dat kunsten en wetenschappen zich ergens tussen die denkwijzen ophouden.

De uitwerking
De personages van Woolf staan model voor filosofie, kunsten en wetenschappen. Mr. en Mrs. Ramsay zijn een echtpaar, in filosofisch opzicht elkaars tegenpolen, maar voelen zich zeer tot elkaar aangetrokken. Mrs. Ramsay belichaamt het hier en nu waarin alles betekenis heeft door zijn functie in het geheel, 'ze dacht dieper na [...] over arm en rijk en de dingen die ze wekelijks, dagelijks met haar eigen ogen zag.' 't Zijn de kleine dingen die het doen, buiten het hier en nu, buiten je omgeving, ben je niets:

"een wigvormige kern van duisternis, iets dat voor anderen onzichtbaar was.[…] Volgens haar ervaring vond je nooit rust in je gewone doen […] maar wel als een donkere kern. Wanneer je persoonlijkheid van je afviel, vielen alle ergernis, haast en drukte van je af; en er steeg altijd een kreet van triomf over het leven naar haar lippen wanneer alles in deze vrede, deze rust, deze eeuwigheid tot stilstand kwam."

De vuurtoren symboliseert het toekomstperspectief. Heel praktisch maakt Mrs. Ramsay spullen klaar om ze morgen naar de eenzame bemanning te brengen. Maar het licht, waarmee schepen hun positie bepalen, heeft voor Mrs. Ramsay een bijzondere betekenis. Dat laat Woolf blijken als Mrs. Ramsay een ogenblik voor zichzelf heeft:

"Opnieuw zag ze het licht. […] Het had haar volledig in het macht. […] Terwijl ze geboeid, gehypnotiseerd naar het licht keek, alsof het met zijn zilveren vingers in haar hersenen een verzegeld vat aanraakte waarvan het openbarsten haar zou doen overlopen van verrukking, mocht ze denken wat ze wou maar ze had geluk gekend, volmaakt geluk, intens geluk."

Dat licht is de climax van het bestaan, Woolf beschrijft het als een orgasme:

"en de extase brak door in haar ogen en golven van pure verrukking snelden over de bodem van haar ziel en ze voelde: Het is genoeg! Het is genoeg!"

Mr. Ramsay is een theoreticus, een rationalist. Empirie zegt hem niets: 'hij moet inwendig grinniken over Hume, de filosoof, die zo enorm dik was geworden dat hij in een moeras bleef steken'. Zijn werk gaat over Subject en object en het wezen van de werkelijkheid, laat Woolf zoon Andrew aan een van de gasten uitleggen. Even verder vertelt Woolf:

"Het was een voortreffelijk verstand. […]als het alfabet waarvan alle zesentwintig letters keurig op een rij zijn gezet, dan had zijn voortreffelijk verstand geen enkele moeite om die letters zonder aarzelen in de juiste volgorde achter elkaar op te neomen. Tot hij bijvoorbeeld de letter Q bereikte. Hij bereikte Q. In Engeland zijn maar heel weinig mensen die Q ooit bereiken."

De praktische betekenis van zijn werk is onduidelijk. Mr. Ramsay hunkert naar erkenning. Maar zijn logische manier van denken past niet in de werkelijkheid van Mrs. Ramsay. Hij slaat de illusie van zijn jongste zoon stuk door te vertellen dat de tocht naar de vuurtoren niet door zal kunnen gaan, omdat het morgen geen mooi weer zal zijn. Mrs. Ramsay beleeft dat zo:

"Dat hij de waarheid najoeg met zo’n ontstellend gebrek aan consideratie voor andermans gevoelens, dat hij de dunne sluiers der beschaving zo opzettelijk, zo bruut kapot scheurde, was voor haar zo’n vreselijke schending van het menselijk fatsoen dat ze zonder te antwoorden, verdoofd en verblind haar hoofd boog als om de slagregen van scherpe hagel, de stortvloed van vuil water op zich te laten neerkomen; zonder er iets over te zeggen."

Als Mr. Ramsay zoekt naar een gebaar van sympathie bij Mrs. Ramsay omschrijft Woolf haar als 'levendig en vitaal, van een verrukkelijke vruchtbaarheid, een spuitende fontein van leven waarin haar man zijn noodlottige onvruchtbaarheid stort.' Mr. Ramsay heeft oog voor de schoonheid van zijn vrouw, maar over emoties kan hij niet te praten. Hij wil graag zijn vrouw horen zeggen dat zij van hem houdt, maar hij kan er niet om vragen. Zij houdt van hem maar kan het niet zeggen, wel laten voelen. Maar door het bij-elkaar-zijn weten beiden van hun liefde voor elkaar. Die strijd tussen twee manieren van in het leven staan wint zij:

"Ze had het niet gezegd, maar hij wist het. En ze keek hem glimlachtend aan. Want ze had opnieuw gezegevierd."

Mr. en Mrs. Ramsay zijn als tegenpolen de noord- en zuidpool van de as waarom de wereld draait. Hun gasten kunnen als windstreken op de kompasroos tussen noord en zuid worden ingevuld. Kunstenaars Lily Briscoe en Mr. Carmichael oostelijk, wetenschappers William Bankes en Charles Tansley westelijk. De metafoor is niet toevallig gekozen, Woolf verwijst ernaar aan het eind van het boek.
Men kan opmerken dat de zon, de bron van leven, opkomt in kunsten en ondergaat in wetenschap. Maar Woolf is een realist die weet dat de zon het midden houdt tussen noordpool en zuidpool, met enige fluctuatie, en zonsopgang en -ondergang zeer afhangen van de plek waar je je bevindt en de snelheid waarmee je beweegt. Binnen het bestek van dit essay kunnen niet alle personages uitvoerig worden geínterpreteerd, ik ga kort in op wat Woolf vertelt over hun relatie tot elkaar, in de stream-of-consciousness stijl, waardoor we de beleving van de gasten leren kennen en hun positie tot ‘noordpool' en 'zuidpool’.
Lily Briscoe brengt als schilderes haar impressies op doek. Zij beeldt het heden af en houdt dan ook veel van Mrs. Ramsay, zij zou het liefst in haar hoofd willen kijken. Lily doorziet velen in het gezelschap maar in haar schilderij schenkt zij vooral aandacht aan de compositie van vormen, licht en donker. Pas aan het eind van het boek, als de vuurtoren is bereikt, slaagt de compositie:

"Met een plotselinge intensiteit, alsof ze het een seconde lang duidelijk voor zich zag, trok ze een lijn, daar, in het midden. Het was gebeurd; het was volbracht. Ja, dacht ze, terwijl ze uitgeput haar penseel neerlegde, ik heb mijn visioen verwezenlijkt."

Mr. Carmichael is dichter en bemoeit zich niet met de werkelijkheid van alledag. Hij mijdt daarom Mrs. Ramsay, men denkt dat hij opium gebruikt. William Bankes is bioloog, een natuurwetenschapper en jeugdvriend van Mr. Ramsay. Ooit is die vriendschapsband tussen 'filosofie' en 'natuurwetenschap' verwaterd, waarschijnlijk sinds Mr. Ramsay op een wandeling langs een eenzame weg een kloek die haar kuikens beschermde ‘schattig’ noemde. Hij bouwt vriendschap op met kunstenares Lily Briscoe, maar begrijpt haar werk nauwelijks; van een liefdesrelatie tussen 'natuurwetenschap' en 'kunst' komt het niet. Charles Tansley promoveert op ‘de invloed van iets op iemand’. Hij is arm en iedereen heeft een hekel aan hem. Houdt hij zich wellicht bezig met de humane wetenschappen? Hij steunt Mr. Ramsay maar wordt bevangen door de schoonheid van Mrs. Ramsay, noordwest of zuidwest, altijd de kant waar storm en regen vandaan komt.
Deze individuen worden tot één geheel, als tijdens het diner de kaarzen worden ontstoken:

"De gezichten aan weerszijden van de tafel werden door het kaarslicht dichter naar elkaar toe gebracht; ze werden vereend tot een gezelschap om een tafel, wat ze in de schemering niet waren geweest."

Mrs. Ramsay hoort de intellectuele gesprekken. De gespreksonderwerpen die Woolf beschrijft zijn allemaal op ontwikkelingen uit de negentiende eeuw, een voorbije tijd, maar Mrs. Ramsay:

"Ze liet zich erdoor schragen en overeind houden, door dit bewonderenswaardige bouwsel van de mannelijke intelligentie die in alle richtingen liep, van boven naar beneden, van links naar rechts en omgekeerd, als ijzeren balken die het wankele bouwsel steunden, de wereld overeind hielden, zodat ze zich er volkomen aan kon toevertrouwen,"

De tijd gaat voorbij. Het heden van Mrs. Ramsay is niet meer dan het korte moment waarop de toekomst overgaat in het verleden. Woolf beschrijft in het tweede deel een toestand zonder menselijke activiteit.

Bij de zeiltocht naar de vuurtoren blijkt James, die nog steeds zijn vader niet kan uitstaan, in staat de boot vaardig naar de bestemming kunnen navigeren, terwijl Cam, die meer genegen is haar vader tegemoet te komen, tijdens de tocht haar oriëntatie op de windstreken is verloren. En haar vader plaagt haar:

"Kende ze niet de windstreken van het kompas? vroeg hij. Wist ze niet het verschil tussen noord en zuid?"

Daar aangekomen blijkt de vuurtoren waar James samen met zijn moeder heen zou gaan ‘een grimmige toren op een kale rots’ te zijn. Maar Mr. Ramsay is waar hij wezen wilde, ergens op een plek tussen de noordpool en de zuidpool:

"Hij stond op en ging in de boeg van de boot staan, heel recht en rijzig, precies alsof hij zeggen wilde ‘Er is geen God,’ dacht James. En Cam dacht: alsof hij een sprong in de ruimte ging doen. Ze stonden beiden op om hem te volgen toe hij licht als een jonge man, met zijn pak in zijn hand, op de rots sprong."

conclusie
Woolf laat in haar roman iets zien van wat Heidegger ontologische differentie is gaan noemen, het verschil tussen het ‘zijn’ en het ‘er-zijn’. In mijn interpretatie laat ik zien dat Woolf de spanning kent tussen het zijn en het er-zijn en dat de betekenis van ieder mens voortkomt uit de positie die in het ‘nu’ inneemt. Dat is ook nú nog een hoogst actuele kwestie, het is immers nu. ( )

Portret van een netwerk, meer nog dan van een huwelijk, ook al zijn Mr. en Mrs. Ramsey de belangrijkste knooppunten. De rest van het netwerk wordt ongelijk in beeld gebracht. Zo is het weinig waarschijnlijk dat je aan het einde van de roman de namen van hun acht kinderen kan opsommen.

De schrijfstijl van Woolf kan vergeleken worden met een bijzondere belichtingstechniek, erop gericht specifieke eigenschappen van het netwerk in beeld te brengen. De intellectuele prestaties van Mr. Ramsay, essentieel in het netwerk, blijven in de schaduw, terwijl de emotionele interacties voor het voetlicht komen.

Indringend beeld ook van de man-vrouw verhoudingen in de eerste helft van de twintigste eeuw. Een sociaal patroon waarvan we nog altijd de gevolgen voelen. ( )

Zeer moeilijke lectuur, maar met ongelofelijk veel intellectueel genoegen. Gaat over eindigheid en dood, kijken naar het leven. Zeer beeldend. Om te herlezen en herlezen. ( )

To the Light House en Virginia Woolf komen als rode draden terug in de roman van Helen Humphreys 'The Lost garden'.