In mijn review van Robinson’s vorige boek “De gegevenheid der dingen” hield ik al een ode aan haar heerlijke nonconformisme, haar bewust ingaan tegen alle heilige huisjes van onze moderniteit. Ik zou dat hier nog eens kunnen herhalen, want Robinson gaat in dit boek voort op haar elan. Opnieuw is het een bundeling van lezingen, dit keer uit de periode 2015-2017. En voor het grootste deel zijn het dezelfde thema’s die aan bod komen.
Met veel vuur blijft Robinson een kruistocht voeren tegen het reductionisme en determinisme van de wetenschap. Niet dat ze de geldigheid van de wetenschappelijke bevindingen in twijfel trekt, maar ze wijst vooral op het beperkte domein waarover wetenschap iets zinnigs kan zeggen, een domein dat een heel breed veld van de menselijke ervaring negeert. Robinson heeft het dan vooral over fenomenen als het zelf, de ziel, de ervaring van verwondering en genade, maar ook van geweten, zonde en tekort. In dit boek moet vooral de antropologie het ontgelden. “er zit een enorme speling in de werkelijkheid, of anders gezegd, er zijn te veel soorten en lagen van complexiteit in het hele zijn om ons neer te leggen bij een simpele verslaglegging van de dingen. Deze complexiteit is dynamisch omdat elke gelaagdheid van complexiteit van het ene moment op het andere leidt tot talloze andere variabelen. (…) de tendens in de gedragswetenschappen in hun beschrijving van de evolutie van intelligentie en taalvaardigheid, en ook hun starre modellen van de menselijke motivatie zijn karig op een manier en in een mate die de ervaring niet kan verantwoorden.”
In de plaats pleit Robinson andermaal voor het ernstig nemen van de religieuze ervaring, een ervaring die gedurende duizenden jaren wél relevante en nog altijd niet weerlegde intuïties over de (menselijke) werkelijkheid heeft verzameld. Robinson focust vooral op wat ze zelf goed kent: het Amerikaanse puritanisme. Met vuur schetst ze hoe dat puritanisme in de 17de en 18de eeuw in sociaal en politiek opzicht tot de meest vooruitstrevende stromingen behoorde, een realiteit die volgens haar door zo goed als alle historici over het hoofd wordt gezien. Misschien overdrijft ze een beetje, dat kan ik niet beoordelen.
Ze berijdt ook weer haar andere stokpaardjes zoals de teloorgang van het humanisme, en dan vooral de ‘humaniora-idee” in het onderwijs, die moet wijken voor zuiver utilitaristische markt-benaderingen. Occasioneel, subtiel maar duidelijk zoals het iemand met stijl betaamt, haalt ze uiteraard ook uit naar Trump en alles waar hij voor staat.
Als ik dan toch een beetje kritiek mag uiten op dit boek, dan is het dat het op sommige punten zo gecondenseerd is, dat het op het randje van het leesbare is, zeker in die passages die dieper ingaan op de puriteinse theologie. Doordat het om verschillende lezingen gaat, zit er ook een behoorlijke portie herhaling in. En – meer ten gronde – denk ik dat ze in haar kritiek op wetenschap, zowel de natuurkundige als de sociale misschien wel iets te fel overdrijft. Ik heb net enkele boeken van Stephen Hawking achter de kiezen en zijn wetenschappelijk optimisme staat natuurlijk mijlenver af van Robinsons anti-sciëntisme, maar topwetenschappers als Hawking lijken me heus wel bewust (geweest) te zijn van de beperkingen van hun benaderingen. Ook in de sociale wetenschappen is er een toenemende tendens om ook andere niet-reductionistische benaderingen toe te passing, zoals in systeemdenken en holisme.
Robinson heeft zeker gelijk dat de metafysische erfenis, en vooral de religieuze, ernstig genomen moet worden, als een benadering die ook 'ware' antwoorden geeft op wat de (brede) werkelijkheid is, en dan vooral de enorm wonderlijke menselijke realiteit. Ik denk zeker niet dat ze een religieuze fundamentaliste is, maar misschien miskent ze teveel het schadelijke dat door religies in het verleden (en ook nu nog) aan mensen is toegebracht, zowel persoonlijk als collectief. Het is haar recht om een eenzijdig pleidooi te houden, zeker in lezingen waarin retorische regels een deel van het spel zijn. Ik ben dus niet blind voor de gevaren van zo'n overdrijvingen, maar toch vind ik dat de stem van Marilynne Robinson absoluut ernstig moet worden genomen. ( )

Wat doen wij hier? Door Marilynne Robinson

Als ondertitel heeft dit boek: Over geweten, geloof, geluk en wat het betekent om te leven. Dat sprak me aan, hoewel ik Robinson niet kende. Barack Obama kent haar wel, hij prijst haar aan op de cover, en dat is voor mij ook al een aanbeveling.

Dit boek bestaat uit de neerslag van een aantal lezingen die Marilynne afgelopen jaren gaf, voornamelijk in kerken, op theologische hogescholen en aan universiteiten. Wat deze lezingen gemeen hebben is een bezorgdheid over de ideeën, ideologieën waarvan wij aannemen dat ze de basis vormen van onze huidige samenleving. Ideeën die gemeen hebben dat ze op een foute basis zijn gestoeld, ze polariseren de samenleving en maken ‘het linkse’ en het ‘rechtse kamp’ nog meer verdeeld. (Hoewel ze hun denkfout wel gemeenschappelijk hebben).

Volgens Robinson zijn veel van deze denkpatronen ontstaan op basis van foute informatie, door het niet goed of zelfs totaal niet lezen van basismateriaal (bvb Marx over kapitalisme) en door (mijn woorden) gemakzuchtigheid. Het hebben van een mening wordt meer belangrijk dan het hebben van kennis of het willen verwerven van kennis. Ik dacht eigenlijk dat een recent fenomeen was maar blijkbaar is dat al veel langer aan de gang. En dat is eng omdat op (het gebrek aan) kennis onze hele maatschappij, het politieke klimaat maar ook onze onbewuste dagdagelijkse denkpatronen gebaseerd zijn.

Marilynne heeft de leeftijd, de kennis, de bevlogenheid en de wijsheid om ons op een andere manier naar het verleden te laten kijken, opdat ons heden en onze toekomst beter kunnen worden.

Zij heeft niet meer de angst om belerend of beledigend over te komen terwijl ze ons allemaal op fouten en hiaten in onze ideologieën wijst. En dat op een manier die alleen maar bewondering kan oogsten. Haar kennis van theologie, religie, geschiedenis, literatuur en de menselijke aard maakt dat zij weet waarover ze praat (schrijft) en dat dringt door in elke letter, elke zin. ( )