Misdaad en straf is zo ongeveer de beroemdste detectiveroman uit de wereldliteratuur, geschreven met een geweldige handicap voor de schrijver: de lezer weet wie het gedaan heeft, en wordt toch in voortdurende spanning gehouden of de dader gepakt wordt of niet. Zelfs mensen die niet van Dostojevski houden bewonderen dat boek. Zo heeft Iwan Boenin een keer gezegd: 'Al die krankzinnige Kirillovs, Svidrigajlovs, Ivan Karamazovs kan ik gewoon niet uitstaan. Al zegt de hele wereld me dat het geniaal is: ik kan het niet uitstaan en daarmee basta! Ik weet zeker dat ik gelijk heb. Maar Dostojevski heeft prachtige dingen. Het armoedige, donkere, koude Petersburg, regen, modder, lekke overschoenen, trappen met katten. Die Raskolnikov, die met een bijl onder zijn jas de trap opklimt naar die oude woekeraarster. Dat is geweldig.' (Karel van het Reve)

Misdaad en straf staat ook bekend als Schuld en boete, naar verluidt is dat een meer katholieke vertaling. ( )

Dostojevski gaat in Misdaad en Straf uit van het bestaan van een soort übermensch. De hoofdpersoon, Raskolnikov, suggereert dat sommige mensen zo goed zijn, dat wetten die zijn opgesteld door middelmatige mensen niet op hen van toepassing zijn. Effectief staan ze dus boven de wet.

Raskolnikov (links) en de alcoholist Marmeladov
Rodion Romanytsj Raskolnikov is een student uit het Sint-Petersburg van de negentiende eeuw. Omdat hij ervan overtuigd is dat hij een übermensch is, denkt hij vrij van wroeging een oude woekeraarster genaamd Aljona Ivanovna te kunnen vermoorden. Raskolnikov wordt na afloop gekweld door twijfel, met name doordat hij gedwongen werd de onschuldige en menslievende stiefzus Lizaveta te doden. Verdiende die woekeraarster echt niet beter ten gevolge van haar smerige praktijken waarmee ze de armen uitzoog? Is hij echt die übermensch? Wilde hij zijn eigen theorie aan de praktijk toetsen, namelijk dat het sommigen door de natuur toegestaan wordt te doden? Of was het allemaal gewoon het gevolg van een diepgewortelde mentale afwijking, die samen met een langdurige staat van koorts en ijlen een explosieve cocktail vormde?
Alsof deze kwellingen op zich nog niet erg genoeg zijn, wordt Raskolnikov verliefd op Sonja, die na de dood van haar vader door haar stiefmoeder gedwongen wordt zich te prostitueren. Bovendien heeft hij een vriend door dik en dun die hem maar niet met rust wil laten, zijn familie die hij steeds bitsiger van zich af snauwt en een overijverig politieman (Porfiri Petrovitsj) die de dubbele moord onderzoekt. Raskolnikov besluit uiteindelijk - na begrepen te hebben dat hij 'een luis is als alle anderen' - zich te melden bij de politie en aanvaardt bijna dankbaar de straf - 8 jaar strafkamp in Siberië - voor zijn daden.

Het lijkt een gewone misdaad, maar er zit veel meer achter. Gaandeweg wordt je steeds weer heen en weer geslingerd tussen sympathie en haat voor Raskalnikov. Aan het einde hoop je zelfs dat hij ontsnapt en niet hoeft te boeten voor zijn misdaad. Meeslepend geschreven, met spanning en filosofie. Er zijn momenten dat je het boek niet kunt weglegen en dat je vreselijk meeleeft met de personen. Natuurlijk krijg je medelijden met Sonja, haar ongeluk is haast tastbaar. En is Raskalnikov echt toerekeningsvatbaar, of is hij gewoon psychisch gestoord? Daar denk ik nog wel een tijdje over na. ( )

Veel minder gegrepen door de lectuur dan 24 jaar geleden. Wel sterk verhaal met hoogtepunten (droom in I 5, ruzie in IV 2, zelfmoord in VI 6 en slotscene), maar soms teveel nevenplots en te pathetische scènes. Indrukwekkend blijft de psychologie van de karaktertekeningen. ( )