Eén van de betere Ishiguro’s: het is vooral het fenomenaal empathisch vermogen van de robot Klara die voor mij de charme van deze roman uitmaakt. U leest het goed: ‘robot’, want Klara is inderdaad een Artificial Friend, een gerobotiseerde vriend die kinderen in een futuristische samenleving een beetje sociale interactie moeten leren. De kinderen in die toekomst zijn bijna allemaal genetisch aangepast (“lifted”), waardoor ze gewoon thuis kunnen leren en dus zelden of nooit interactie hebben met andere kinderen, een AF moet dat verhelpen. We komen dus andermaal bij Ishiguro in een heel vreemde wereld terecht.
Bijwijlen ademde deze roman dezelfde bevreemdende sfeer uit als Coetzee’s trilogie over de jeugd van Jezus. Hun centrale thematiek lijkt ook ongeveer dezelfde: wat maakt een mens tot mens? Is elk mens uniek? Bij Ishiguro wordt dat er gepeild naar het onderscheid tussen de AF-robot en haar ‘beschermeling’, de ziekelijke Josie; er wordt nooit gezegd waar ze aan lijdt, maar de suggestie is erg duidelijk die die te maken heeft met haar genetische aanpassing. In dezelfde lijn wordt er gepeild naar het onderscheid tussen aangepaste kinderen en niet-aangepaste, en wordt vooral ook de rol van de ouders in die keuze in de verf gezet. Allemaal erg interessant, en het doet ook enigszins aan 1984 denken, maar Ishiguro raakt de thematieken telkens maar kort aan, en graaft niet door.
Hetzelfde met de semi-religieuze verhouding van robot Klara met de zon: de zon is in dit verhaal in de eerste plaats de bron van haar energie (of is ook dat maar inbeelding?), maar ze is ook veel meer dan dat; er wordt gebeden tot de zon, en Klara probeert zelfs een contract af te sluiten om een interventie van de zon te bewerkstelligen die Josie beter moet maken (er wordt zelfs gesuggereerd dat dat ook lukt). Vreemd, en ongemakkelijk.
Maar, zoals gezegd, het is het empathisch vermogen van Klara om menselijke gevoelens en verhoudingen in te schatten en te doorzien, die de ware charme van dit verhaal uitmaken. Daar zit een klein wrang kantje aan, want Klara ervaart duidelijk ook de wispelturigheid en zelfs de verraderlijke valsheid van het menselijk gedrag. Maar Ishiguro gooit het uiteindelijk enigszins over de zoetzemerige boeg, met een ode aan de liefde en aan het verschil. De plot van dit boek bevredigt niet helemaal, maar ik heb er een aantal aangename leesuren aan beleefd. ( )

Klara en Rosa staan in de etalage van een winkel en wachten tot een kind ze komt kopen. Ze zijn beiden KV's (kunstmatige Vriend) en dus een soort intelligente robots. En ze kunnen leren, maar zijn vooral gezelschap voor de kinderen die 'opgetild' zijn. Ik ben er niet precies achter gekomen wat 'opgetild' precies inhoud. Maar ik vermoed dat dat zoiets is als artificieel gemodificeerd, dus ook een beetje kunstmatig aangepast. Josie is zo'n meisje. Voor Josie pakt deze aanpassing niet goed uit en ze heeft daardoor een nogal zwakke gezondheid. Ze wil vreselijk graag een vriendin vinden en ze kiest Klara uit. Rick, de vriend en buurjongen van Josie heeft de aanpassing niet gekregen. Maar Josie en Rick hebben een plan om de rest van hun leven bij elkaar te blijven.
De Moeder van Josie koopt Klara maar heeft nog een andere reden dan gezelschap voor haar dochter.
Klara is in haar tijd in de winkel in de ban geraakt van de zon en dicht die een eigen persoonlijkheid toe. Ook ziet ze een mogelijkheid om Josie te helpen.
Mooi, onschuldig en een beetje verdrietig maar reuze knap gedaan. ( )

Een robot als hoofdpersoon van een roman, ik had er mijn twijfels bij. Want zou ik mij voldoende kunnen inleven in een niet-mens? Kazuo Ishiguro kiest wel vaker voor wat onderdanige buitenbeentjes als hoofdpersoon. Dat hij in 2017 de Nobelprijs voor de literatuur won zegt waarschijnlijk iets over hoe overtuigend hij dat soort karakters leven in kan blazen. Dat bewijst hij opnieuw met Klara and the Sun, waarin hij van robot Klara een gelaagd en uniek karakter weet te maken. Een karakter waar je wel van moet houden.

De hoofd”persoon” van dit boek is Klara. Zij ziet eruit als een meisje, maar is een robot, geprogrammeerd om de ‘artificial friend’ van een tiener te worden. En hoewel zij behoorlijk menselijk overkomt, maakt Ishiguro met kleine details duidelijk dat zij toch echt geen mens is. Bijvoorbeeld: Klara kan prima praten en is in staat nieuwe woorden te leren, maar doordat ze altijd over zichzelf praat in de 3e persoon enkelvoud en soms woorden verkeerd gebruikt, merk je dat ze net niet als een echt mens spreekt. Ook haar zicht is iets bijzonders. Soms fragmenteert haar beeld in tientallen “doosjes” waarin zaken die haar belangstelling hebben, uitvergroot worden. Dat geldt bijvoorbeeld als zij probeert complexe emoties in de gezichten van mensen te duiden. Dan ziet ze alle aspecten van die emotie naast elkaar. Dit levert prachtige, bijna surreële passages in het boek op.

De spanning in het verhaal wordt langzaam opgebouwd. Het is één van de charmes van het boek dat je als lezer in kleine brokjes informatie toegespeeld krijgt over de wereld waarin Klara bestaat. Dat komt omdat Klara zelf de verteller van het verhaal is. Zij heeft geen geschiedenis (ze komt rechtstreeks uit de fabriek) en vindt niets raar, of opmerkelijk. Als lezer moet je je dus zelf een beeld vormen van wat er eigenlijk aan de hand is in die wereld.

In eerste instantie lijkt die wereld op die van ons. De winkel waarin Klara te koop staat, ligt in een stad met hoge gebouwen. Op straat ziet zij taxi’s en mensen die zich naar hun werk haasten. Er is een zwerver, en soms wordt er onderhoud gepleegd aan het asfalt. Heel normaal. Alleen uit het feit dat er blijkbaar “artificial friends” bestaan, kan je opmaken dat het om een toekomstige wereld gaat. Met die wereld blijken rare dingen aan de hand, dat krijg je al wel snel door, vooral nadat Klara gekocht is door de tiener Josie en haar moeder. Maar pas laat in het boek ontdek je hoe dystopisch die wereld eigenlijk is. En wat de betekenis is van begrippen die zonder uitleg al vroeg in het boek geïntroduceerd zijn.

Maar Klara and the Sun is veel meer dan een verhaal over een bijzonder wezen in een dystopische wereld. Het gaat ook over vriendschap, over religie en over wat het betekent om mens te zijn. Over elk van die thema’s zou je wel een essay kunnen schrijven! Alles bij elkaar vond ik dit een prachtig boek, het mooiste dat ik dit jaar gelezen heb. De taal is prachtig en de beschrijvingen zijn soms bijna poëtisch. Het verhaal is mooi opgebouwd en spannend om te lezen omdat je als lezer zelf met de losse brokjes informatie de wereld uit het boek bij elkaar moet puzzelen. Het heeft diepgang en een hartverscheurend einde. En het is origineel! ( )