Veertig jaar geleden wees een jeugdvriend van me bijna in extase op de ingenieuze schoonheid van dit kleine boekje uit 1927, volgens hem een stilistisch en filosofisch hoogtepunt van de Amerikaanse literatuur. Om één of andere reden is het er nooit van gekomen om het zelf te lezen, tot nu. Mijn leeservaring is samen te vatten in één zin: fascinatie na de probleemstelling, lichte verwarring na de daaropvolgende levensverhalen, en tenslotte frustratie over de afwikkeling.
Thornton Wilder (1897-1975) brengt in dit kleinood inderdaad een heel gebald verhaal, met een fascinerende intrige: zit achter de instorting van een touwbrug in Peru, begin 18de eeuw, en de dood van 5 mensen, de hand van God of was dit puur toeval? Het is het klassieke filosofisch-religieuze dilemma van goddelijk determinisme, blinde lotsbestemming of menselijke vrije wil. Curieus genoeg is het in het verhaal een franciscaner pater, broeder Jupiner, die de ramp aangrijpt om voor eens en voor altijd dit eeuwige vraagstuk op te lossen door op systematische wijze de eigenschappen van de slachtoffers in kaart te brengen en er een kwantitatieve afweging van te maken. “Leuke benadering”, dacht ik, want Wilder lijkt daarmee de Westerse klassiek-wetenschappelijke methode los te laten op dit dilemma, “eens benieuwd hoe dat gaat aflopen”.
Maar vervolgens lijkt broeder Jupiner van het toneel te verdwijnen, en Wilder brengt zelf in kort bestek het levensverhaal van enkele (niet alle) slachtoffers. Die blijken op ingenieuze wijze met elkaar verstrengeld te zijn; ook delen ze de eigenschap dat ze vastgelopen zijn in het leven, eenzelvig en vereenzaamd, verbitterd zelfs; en het noodlot blijkt toe te slaan net op het moment dat er zich een keerpunt aankondigt in hun leven. Op het eind duikt Jupiner dan toch weer op, maar die moet besluiten dat ook hij, met zijn systematisch-wetenschappelijke methode, geen touw vastgeknoopt krijgt aan het gestelde filosofische dilemma. Integendeel, vanwege zijn onderzoek raakt hij uiteindelijk op de brandstapel van de inquisitie. Eigenlijk kon je niet anders verwachten, ook Wilder moet het vraagstuk van goddelijke voorzienigheid, blind lot of menselijke vrije wil, openlaten; maar hij doet dat wel op een heel sarcastische manier.
Maar dan is er die fameuze slotparagraaf, een ode aan de liefde: ”Er is een land van de levenden en een land van de doden en de brug is liefde, het enige wat blijft, het enige wat betekenis heeft.” Ik ga op dit wondermooie citaat niks afdingen, maar iemand moet mij toch eens uitleggen waar dit wijze inzicht ergens aan bod komt in de voorgaande verhalen? Het bracht me het inzicht bij dat Wilder van dit boekje zoveel meer had kunnen maken. Een aardig kleinood, met veel potentie, maar ook een gemiste kans. ( )