Dit is een erg troublerende roman, zelfs een duidelijke dystopie. Alleen al de setting: een vaag land, waar mensen per boot aankomen, als vluchtelingen, “schoongewassen” van hun verleden. De hoofdpersonages, de oudere man Simon en de kleine David, de jongen waar hij tijdens de bootreis als vluchteling de hoede heeft over genomen, zijn zo’n vluchtelingen. De orde in het nieuwe land is bewust onpersoonlijk en onzichtbaar gelaten, maar er heersen duidelijke wetten, zoals sociale differentiatie (mooie residentiële wijken, sociale wijken, vluchtelingenkampen, enz) en een erg bureaucratische cultuur waar de regels van wat hoort en niet hoort zeer afgelijnd zijn (erg kafkaiaans dus). De mensen in dit land compenseren dat door een opvallende houding van “welwillendheid” tegenover elkaar en tegenover de bestaande orde: iedereen gedraagt zich netjes, zorgt zelfs in zekere mate voor anderen, maar zonder warmte, zonder gevoel, als vanuit een evidente plicht.
Het zijn vooral Simon en David die deze welwillendheidscultuur blootleggen, en ertegenin gaan. In het eerste deel van de roman is het Simon, de peetvader van David, die de evidenties van de maatschappelijke orde voortdurend in vraag stelt. Eigenlijk staat hij voor de hunkeraar, die meer wil dan vormelijke omgang en respect, zowel intellectueel, emotioneel als seksueel en zelfs in het arbeidsproces: hij hunkert naar meer, en komt passioneel op voor het recht van het individu om meer te willen. Maar daarmee botst hij op de welwillende onverschilligheid van de ambtenaren waar hij mee in contact komt, zijn collega’s-havenarbeiders, en zijn buren in de woonkazerne die hem is toegewezen.
Voor mij is de Simonfiguur de grote kracht van deze intrigerende roman. Hij is misschien geregeld drammerig en paternalistisch, maar hij is ook een beetje een Socrates, een luis in de pels, die iedereen om zich heen drijft tot onwaarschijnlijke filosofische gesprekken. Zijn collega-havenarbeiders bijvoorbeeld hebben het met hem over waarheid en leugen, goed en kwaad, het voor- en tegen van vooruitgang, de zin van arbeid, het idee van rechtvaardigheid of over de ongrijpbaarheid van geschiedenis, waarbij de anderen de evidentie van de bestaande orde aanvaarden als redelijke, rationele inrichting.
En dan is er de kleine David, ook een stoorzender, maar dan wel eentje waar ook wij als lezer amper vat op krijgen. Soms is hij de beate engelachtigheid zelve, die mensen vertedert, maar evengoed is hij het kleine ettertje dat bijzonder eigenwijs in zijn eigen fantasie leeft en altijd gelijk wil krijgen. Zo houdt hij er zijn eigen systeem van lezen, schrijven en rekenen op na, waardoor hij natuurlijk botst met de school waar hij les loopt.
Ik ben er niet uit wat ik van dit kereltje moet denken, en ik denk dat dit bewust door Coetzee bedoeld is. Want natuurlijk, vanwege die titel, stel je je voortdurend de vraag: is David een alternatieve Jezus? En Coetzee is zo sluw om af en toe wat kleine indicaties te geven die die vereenzelviging rechtvaardigen (zoals de naam van pleegvader Simon een verwijzing naar Simon-Petrus is, zijn pleegmoeder Ines een maagd is die altijd blauw draagt, samen vormen ze een soort heilige familie die op het einde van de roman op de vlucht slaat, en ook het dode paard dat volgens David na 3 dagen weer levend kan worden is een manifeste verwijzing naar het Christus-verhaal, enz.). Maar enkele pagina’s verder is David gewoon weer een onuitstaanbaar verwend kind.
In een bepaalde lezing (zie review van Vincent Blok GR) staat David voor singulariteit die zich verzet tegen het universele, het individu dat opkomt tegen de rationele inrichting van de maatschappij, en het recht op een eigen perspectief en beleving opeist. In die zin sluit hij aan bij het portret dat ik van de oudere Simon schetste. En daar is wel wat voor te zeggen. Coetzee zou met deze roman dus een cultuurkritische verhaal brengen, die aantoont dat er in onze overgeordende en hyper-rationalistische maatschappij blijkbaar geen plaats is voor afwijkende meningen en types. En dat is zeker een relevante boodschap.
Ik moet zeggen dat ik er niet uit ben. De these gaat zeker op voor de eerste helft van de roman, vooral door de weerbarstige, dikwijls erg filosofisch geladen vragen die Simon blijft stellen. Maar met het hele gedoe rond David in de tweede helft van de roman, gaat Coetzee nog een stadium verder. Het lijkt wel of we dan eerder van een kafkaiaanse sfeer in een meer surrealistische, beckettiaanse sfeer zijn gekomen. Door die overgang wordt zelfs de eigenzinnig Simon gedwongen in een defensieve rol, waar hij op nogal paternalistische wijze David de basisbeginselen van omgang tussen mensen probeert bij te brengen, en de nood aantoont op transparante regels voor lezen, schrijven en rekenen. David blijft die koppig afwijzen, en dat is lastig.
Op het einde van de roman lijkt de oude Simon ons een sleutel aan te bieden door zich in het denken van David te verplaatsen, 'Maar stel dat wij het mis hebben en hij gelijk heeft?', zegt hij tegen zijn collega Eugenio. 'Stel dat deze jongen de enige onder ons is die het werkelijk doorziet?'. Het is duidelijk dat Coetzee ons met deze tegendraadsheid uit onze comfortzone wil halen. En daar is hij zeker in geslaagd. Ik ben benieuwd naar het volgende deel “De schooljaren van Jezus”. ( )