Deze tweede kennismaking met het werk van Saramago viel me beter mee dan de eerste, Het Memoriaal van het klooster stootte me af door zijn exuberante breedvoerigheid en barokke taalgebruik. Ook in Het jaar van de dood van Ricardo Reis staan pagina’s waar je als lezer echt wel in verzuipt, vooral naar het einde toe. Maar ik moet toegeven: in dit boek hanteert Saramago een stijl die veel beheerster is, zelfs op het geniale af; dat komt vooral doordat hij een ogenschijnlijk conventioneel verhaal vertelt, maar de verteller als een soort van geest (Saramago zelf?) die toekijkt mee de gebeurtenissen van het hoofdpersonage laat ondergaan, een geest die daarbij uitgebreid, bijna als een kwetterende ekster, allerlei levenswijze commentaar uitstrooit. Die commentaar verleent het werk trouwens een sardonische, bijna misantropische ondertoon.
Nog een sterk punt: over de hele roman ligt een soort van droeve dromerigheid, en des te meer naarmate je het einde nadert, wat trouwens een functioneel opzet heeft: de hoofdfiguur, Ricardo Reis, degenereert meer en meer, verliest zijn greep op de dingen, wordt zelf bijna een geest, "als een olifant die zijn einde voelt naderen en naar de plaats loopt waar hij zal sterven". Reis is één van de heteroniemen (afgesplitste persoonlijkheden) van de beroemde Portugese dichter Fernando Pessoa, die zelf ook in de roman optreedt als pas gestorven geest die regelmatig over de vloer komt bij Reis en met hem allerlei filosofische, existentiële en politieke kwesties bespreekt.
En als we dan toch lovend bezig zijn: de psychologische tekening is best aardig, met een heel fijnzinnige beschrijving van de verhoudingen tussen mensen, geslachten en sociale posities, en regelmatig een ironische kwinkslag.
Minder boeiend vond ik de politieke dimensie van de roman, die zich afspeelt in 1936, in volle Salazar-dictatuur en het begin van de burgeroorlog in buurland Spanje. Saramago brengt wel mooi de sfeer van angst en repressie in beeld, maar hij zet iets te dik in de verf wat hij er zelf van denkt, door bijna al zijn personages te excessief (duidelijk ironiserend dus) de lof te laten afsteken voor de dictator, en voor het optreden van generaal Franco in Spanje; alleen de dienstmeid Lydia (de minnares van Reis, getekend als een dramatisch figuur) lijkt het gezonde verstand te vertolken.
Ook Saramago’s vele verwijzingen naar Portugese toestanden en “helden”, zijn mijmeringen over wat Portugees-zijn echt is (vermeend dus), maken de lectuur wat minder boeiend.
Maar dat wordt dan weer ruimschoots gecompenseerd door het beeld dat je krijgt van de stad Lissabon, meestappend met Reis door de straten en straatjes, uitkijkend over de Taag; het deed me af en toe denken aan Leopold Bloom op stap in Dublin. ( )

De hoofdpersoon is een heteroniem van de Portugese dichter Fernando Pessoa. Nadat Pessoa is overleden vestigt Reis zich in Lissabon, tijdens welk verblijf hij regelmatig bezoek krijgt van deze dichter. In feite zijn dit gesprekken en uitwisselingen van gedachten en meningen die voor een deel ‘in de dood’ zijn ontstaan. Ook de esoterische en soms niet onmiddellijk te duiden verhaallijnen doen de lezer steeds weer beseffen dat de dood een eigen leven leidt, dat door de schrijver tot beeld wordt gemaakt. Wederom weer een door Saramago opgeroepen werkelijkheid die de lezer als vanzelf in het verhaal meesleurt. Het boek gaat -in aanwezigheid van de dood- over liefde en de tijd waarin het speelt. De jaren van het Salazarbewind en de aanloop tot de tweede wereldoorlog bezorgen het boek een deken van verlatenheid.

Het leitmotiv van de roman kan gevonden worden in de dialoog tussen Reis en Pessoa: ‘er bestaat geen rust op aarde, noch voor de doden noch voor de levenden. Waar ligt dan het verschil tussen het een en het ander, Er is maar één verschil, de levenden hebben nog tijd, wel steeds minder, maar ze hebben nog tijd om dat ene woord te spreken, dat ene gebaar te maken, Welk gebaar welk woord, Weet ik niet, ik weet alleen dat je doodgaat omdat je dat ene niet hebt gezegd, doodgaat omdat je dat ene niet hebt gedaan, daar ga je aan dood, niet aan ziekte en daarom is het zo moeilijk voor een dode om zijn eigen dood te accepteren.’

Saramago werkt dit thema op een meesterlijk manier uit. Soms zou je willen dat het allemaal wat beknopter opgeschreven zou zijn, doch al lezend verdwijnt dat bezwaar naar de achtergrond. ( )