Ik ben een fan van W.G. Sebald, zo betoogde ik hier en hier. De Ringen Van Saturnus vormt daar geen uitzondering op. De ondertitel luidt Een Engelse pelgrimage en het gaat dan ook om iemand die een voettocht maakt door het Engelse Suffolk in 1992.

Die iemand lijkt de schrijver te zijn maar dat wordt nergens expliciet vermeld. Het is ook geen reisverslag. Het is geen autobiografie, het is feit en fictie door elkaar heen en waar de een begint en de ander ophoudt is lastig uit elkaar te houden. Het maakt niet uit. Het is prachtig om mee te reizen met de wandelaar en hem te volgen op zijn overdenkingen en mijmeringen.

Overigens kwam het idee voor de optekening van dit verhaal tijdens een ziekenhuisopname van de verteller. Die was een jaar na het begin van de tocht opgenomen wegens vrijwel volledige immobiliteit;

In elk geval moest ik na mijn tocht niet alleen vaak terugdenken aan die heerlijke ongedwongenheid, maar ook aan het verlammende afgrijzen waardoor ik herhaaldelijk was overvallen wanneer ik de sporen van vernietiging zag die zelfs in dit afgelegen gebied tot ver in het verleden teruggingen.

Die vernietiging blijkt wel een thema dat in het hele boek terug is te vinden, in verschillende hoedanigheden. Ik houd van de gedachtensprongen van de verteller. Hij komt via de herinnering aan vrienden terecht bij Thomas Browne, een arts uit Norwich uit de zeventiende eeuw. Via Browne komen we uit bij het schilderij Van Rembrandt, De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp, waar deze Browne zomaar eens op zou kunnen figureren. Omdat Browne ook heeft geschreven over de mutaties der natuur leest u over de fabeldieren die Jorge Luis Borges beschreef in zijn Libro de los seres imaginarios, zoals de Baldanders die ook Simplicius Simplicissimus later tegen zou komen.

Een hoop namen en zou ik ze niet even toe moeten lichten? Nee, u komt ze ook zo tegen in het boek van Sebald, dus u weet maar waar het over gaat of u zoekt het op. In die zin doet het boek mij ook denken aan het boek Donau van Claudio Magris. Die maakte ook dergelijke uitstapjes gedurende een tocht en ook daar was ik erg over te spreken.

Als de verteller uitkomt bij de spoorbrug over de Blythe meldt hij ons dat de treinwagons die er overheen reden oorspronkelijk bedoeld waren voor de keizer van China. Dat mondt uit in een verhaal over de Taipingopstand in Zuid-China van 1850 tot 1864. Een grote burgeroorlog waarbij de vernietiging niet moeilijk is voor te stellen. Maar het leidt ook tot een verhaal over de zijde-industrie en de teelt van de zijderups. Dat is een verhaal dat aan het eind van het boek weer terugkomt. Subtiele verwijzingen naar verhangingen met een zijden strop vind je weer elders in het boek. Sebald doet dat vaker, onderwerpen terug laten komen in verhalen die in eerste instantie los van elkaar staan.

Een gesprek met de Nederlander Cornelis de Jong in Southwold over de suikerindustrie in Indië trekt natuurlijk direct mijn aandacht gezien mijn eerdere artikel over die industrie. In Ilketshall St. Margaret rust hij uit op het kerkhof en begint meteen een verhaal over de predikanten daar;

Een van de predikanten van Ilketshall St. Margaret was Reverend Ives, een wiskundige en hellenist van enig aanzien, die met zijn vrouw en dochter in Bungay woonde en van wie is overgeleverd dat hij in het schemeruur graag een glas kanariechampagne dronk. Men schrijft het jaar 1795. In de zomermaanden komt er regelmatig een jonge Franse edelman op bezoek, die voor de verschrikkingen van de Revolutie naar Engeland is gevlucht.

Kanariechampagne? Ik kon het niet vinden en dat heb ik vaker met Sebald. Verzint hij nu iets of niet? Maar goed, de Franse edelman identificeert u aan zijn geschrift Herinneringen van over het graf als François René de Chateaubriand; zijn naam volgt pas veel later. Bovenstaande is wel het recept voor dit boek. De wandelaar komt ergens aan, ziet iets of denkt aan iets en er volgt een prachtig geschreven en erudiet verhaal. Over Joseph Conrad en het Belgische wanbeleid in de Congo, over het wel en wee van de haring of over de zijdeteelt in Duitse vorstendommen of all places.

Dat laatste lijkt dan een voorbeeld van een verbluffend staaltje kennis of onderzoek over de materie. De Beierse staatsraad Joseph von Hazzi (1768-1845) heeft inderdaad een Lehrbuch des Seidenhaus für Deutschland gepubliceerd en zo staan er nog wat leerzame handboeken over de materie in. Ook de topografie is op orde. Een kolonel uit een Gradiskaans regiment? Gradiska is een plaatsje in Bosnië-Herzegowina. Een Walachijs-Illyrisch grensregiment uit Carancebes? Richting Roemenië. Een Duits-Banaats regiment? De Banaat is ook richting Roemenië. Ik zoek het allemaal uit en ik houd daar erg van. Het is een prachtig reisverhaal, geschiedenisverhaal en een reis tussen feit en fictie in een mooie stijl opgeschreven. Lees het aandachtig en u mist zinnen als deze niet, het zou jammer zijn;

De grootste geslachten hebben nauwelijks drie eiken overleefd.

Vertaling: Ria van Hengel ( )

Kijk, daar kan ik me nu geweldig in opwinden: Sebald kan fantastisch schrijven, hij weet te boeien en een sfeer op te wekken die je aan het boek kluistert, hij put uit een enorm erudiet arsenaal aan – vooral – historische verhalen, maar toch sla je het boek dicht met een gevoel van frustratie en vooral met de vraag: “waar leidt dit nu heen”?
Het is ogenschijnlijk heel simpel: dit boek volgt een voettocht van Sebald langs diverse landschappen en plaatsen in het noordoosten van Engeland, de kustlijn voorbij Norwich; geen bekend, toeristisch gebied, maar toch een regio waar voldoende aanknopingspunten zitten die Sebald ons langs het Chinese keizerlijke hof, het concentratiekamp van Bergen Belsen, de verschrikkingen in de Belgische Congo-kolonie en een heleboel andere historische plaatsen doet voeren. Het is die mengeling van concrete plaatsbeschrijvingen en historische connecties die blijft boeien en die je tot op het einde doet meevoeren in het zog van Sebald.
Sebald levert zelf de sleutel voor al die connecties bij het begin van zijn boek, in een bespreking van de 17de eeuwse auteur-chirurg-verzamelaar Thomas Browne, die verwijst naar het patroon van de zogenaamde quincunx, een geometrische figuur die gevormd wordt door de hoekpunten van een regelmatige vierhoek en het punt waar de diagonalen daarvan elkaar snijden. Alles is met alles verbonden, en dat verklaart waarom Sebald zijn associaties naar hartenlust op ons los kan laten.
De schrijver voegt daar nog een paar eigen pigmenten aan toe: droombeschrijvingen, vage gevoelens over plaatsen die hij al eens lijkt bezocht te hebben in een ver verleden, en ook enkele verhevigde belevingsmomenten waarin hij haarscherp eigenaardige dingen observeert, zoals een vrijend, naakt koppeltje diep in een groeve, of het beeld van een eendenpaar op een vijver in een onweer.
Bij dat alles vraag je je natuurlijk af wat de bedoeling is. Zelf kom ik niet verder dan dat de opvallende gemeenschappelijke noemer van Sebalds beschrijvingen het overweldigende melancholische gevoel is dat alles voorbij gaat, dat niks blijft, en dus misschien ook gewoon niets betekent. Keer op keer wijdt Sebald zijn aandacht aan dingen en plaatsen in verval: een havenstadje dat ooit een van de grootste havens van Europa was en er nu lethargisch bij ligt, een geheim militair studiecentrum van de Britse regering dat nu verlaten is, een liefde die nooit heeft mogen zijn maar waar twee mensen (oa Chateaubriand) een heel leven op teren, de storm van 1987 die miljoenen bomen verwoest heeft, enz.
Ik word hier triest van. De boodschap dat alle menselijke streven, vechten en ploeteren, maar efemeer is, een tijdelijke rimpeling op een wateroppervlak, … ik kan het empathisch zeker begrijpen, maar het ligt er zo dik op bij Sebald dat ik er kwaad van word. Wellicht is het een kwestie van temperament, en moet ik de auteur gewoon dankbaar zijn dat hij mij en een hele schare lezers enkele uren ongelofelijk leesplezier heeft bezorgd. Als dat geen lichtpunt is in de duisternis! ( )

Dit boek is een feest van herkenning voor de liefhebber van Seebald. Geschreven in zijn onmiskenbare stijl–meanderend van de ene naar de andere uitweiding, hier en daar onderbroken door een melancholische overpeinzing of een stemmige zwart-wit foto- vertelt ‘Die Ringe des Saturn’ over een wandeltocht door Suffolk in het zuiden van Engeland. Toch haalt het niet het niveau van het in 2001 verschenen ‘Austerlitz’. Waar ‘Austerlitz’ een soort van rode draad heeft in de vorm van het mysterieuze hoofdpersonage waar zich de andere verhaallijnen omheen spinnen, ontbreekt dat hier, wat maakt dat het boek fragmentarisch aandoet en meer weg heeft van een aantal goed vertelde en soms aangrijpende anekdotes dan van een samenhangend geheel. ( )

Een Engelse pelgrimage noemt Sebald zijn boek. Een reisverslag? Dat is het ook, maar dan wel een reisverslag, waarin naast de feitelijke bijzonderheden heel wat meer overhoop wordt gehaald. De bedoeling van de tocht wordt in het begin met evenveel woorden duidelijk gemaakt: “ontsnapping aan de leegte die zich in mij uitbreidde nadat ik een omvangrijk werkstuk had afgerond.”
Toch gebeurt er iets vreemds. Sebald mag dan aan een leegte ontsnappen, maar in de pelgrimage biedt zich een nieuwe leegte aan. Ontdaan van de dagelijkse beslommeringen trekt hij de deur achter zich dicht. Door de ontstane leegte stel je je tegelijkertijd open voor alles wat er op je afkomt: het wisselende landschap, toevallige ontmoetingen. Maar dat niet alleen: ook diep verborgen herinneringen komen op een volledig willekeurige manier bovendrijven – herinneringen die in het normale dagelijkse leven nauwelijks een kans krijgen maken nu van de gelegenheid gebruik. Maar niet alleen herinneringen de cadans van de wandelaar biedt ook ruimte aan nieuwe invallen en ideeën.
Het zou natuurlijk prachtig zijn als je van dit hele complex aan belevenissen: de directe waarneming, de ervaringen onderweg, de herinneringen, de opkomende ideeën en hun interferenties verslag zou kunnen uitbrengen. Het lijkt erop dat Sebald dit heeft gedaan of minstens heeft geprobeerd dit te doen.
Nu valt het niet mee om al wandelend deze stream of consciousness in een verslag vast te leggen. Voor iemand die wil schrijven beidt een pelgrimage naast een wereld aan ideeën nu eenmaal ook zijn ongemakken. Je moet je bagage torsen en de nukken van het klimaat overwinnen, je op tijd van leeftocht en onderdak voorzien en dat alles terwijl je toch met een minimum aan praktische kennis in onbekend gebied ronddoolt. Tenslotte vraagt de route die je volgen wil, de juiste weg, ook de nodige aandacht. Ook is het een hele tour om na een vermoeiende dagtocht nog de tijd en ruimte vinden om de belevenissen van de dag aan het papier toe te vertrouwen. Het liefste zou je alles on-line willen vastleggen en zo een beeld geven van de grillen van je bewustzijn en het kaatsspel tussen waarneming, herinneringen en invallen. Maar dat valt niet mee: rugzak af, schrijfmateriaal pakken, bij regen een schuilplaats zoeken. Intussen is de vrije loop van wat je ziet en denkt al opgegaan in een nieuwe vrije loop aan praktische besognes die je moet oplossen. Inspreken zou een oplossing kunnen zijn.
Alles is ook niet op dezelfde manier aanwezig: de weg, het landschap dringen zich veel nadrukkelijker op dan het tere vlies aan herinneringen dat zich ale een dun web tussen wandelaar en zijn omgeving spant. De eerste de beste boomwortel kan het web verstoren en weg is alles. Al lopend heb je vooral de neiging om de tastbare actualiteit met al zijn weerbarstigheden weer te geven. Dus het nadrukkelijke en dominante deel. Zelf heb ik ooit de fout gemaakt alleen een verslag van de reële belevenissen van de dag vast te leggen en de dromen, de invallen en de verstopte herinneringen die opdoken maar min of meer te verwaarlozen. Die zouden bij het uitwerken vanzelf wel weer terugkomen. Nou, mooi niet of lang niet altijd.
Naast zijn waarnemingen en invallen heeft Sebald ook zijn preoccupaties. Hij ziet overal verval. Wandelend langs de Engelse kunst ziet hij zoveel werkelijkheid die er niet meer toe doet, die iedereen een zorg zal zijn. Bijna iedereen, immers Sebald bemoeit er zich mee. Een tweede preoccupatie is de literatuur. Als professor in de Europese literatuur is hij een belezen man en dat merken we. Al wandelend vallen hem de meest uiteenlopende passages en ideeën in: Het begint met de 17e-eeuwer Thomas Browne met wie hij zich erg verwant voelt, maar er zijn er meer: Grimmelshausen, Borges, Kafka, Bioy Casares, Conrad, Casement, Edward FitzGerald, Hamburger, Beresford, Chauteaubriand en nog anderen. Is het wonder, dat hij zich verliest in de gelijktijdigheid van wandeling, landschap, het alomtegenwoordige verval en de associaties met literaire figuren die op een of andere manier met het landschap, maar ook met de wandelaar zijn verbonden?
Is het wonder dat hij verdwaalt in een wereld waaruit het tijdsverloop is verdwenen. Alles is gelijktijdigheid of met andere woorden er is geen tijd meer. Er is geen geschiedenis meer: voor Sebald is alles hier en nu. In een dergelijke wereld viert de absurditeit van de menselijke situatie hoogtij. Maar tegelijkertijd ook de zwartgalligheid en hulpeloosheid van onze wandelaar. Hij kan alleen nog maar kijken en schrijven met de ogen der melancholie. Opkomst, bloei en verval vallen samen en wekken een meewarige betrokkenheid bij onze wandelaar. Het lijkt erop dat dit voor Sebald de enig mogelijke grondhouding is tegenover de wereld waarin hij leeft. ( )