Geweldig boek, leest als een trein. ( )

Zamoyski vertelt in '1812: Napoleons fatale veldtocht naar Moskou' hoe de inval van de internationale coalitie in Rusland voortvarend begon en gaandeweg veranderde in een lijdensweg. Hij beschrijft hoe Napoleon zonder duidelijke aanleiding ten oorlog trekt en hoe hij na succesvolle eerste maanden en de verovering van Moskou wordt gedwongen zich terug te trekken en tenslotte wanneer de strenge winter invalt wordt verdreven.

Het is een vanuit het perspectief van de steeds verder gedecimeerde internationale troepenmacht geschreven geschiedenis van menselijk en dierlijk lijden op een schaal die het bevattingsvermogen bijna te boven gaat: wanhoop, honger en afgevroren ledematen uitputtend beschreven op basis van de verhalen van ooggetuigen. Behalve ongeveer vierhonderdduizend soldaten en een onbekend aantal meegereisde burgers sneuvelden er aan napoleontische zijde ook meer dan 160.000 paarden. De verliezen aan Russische zijde waren minstens zo groot.

De afzonderlijke slagen worden uitvoerig en met verhelderende kaartjes geanalyseerd maar wie een bredere analyse van de diepere oorzaken van de nederlaag verwacht komt bedrogen uit. Veel verder dan dat Napoleon eigenlijk niets in Rusland te zoeken had, dat hij zich eerder en beter tegen de winter had moeten wapenen en dat de Russen er geen duidelijke strategie op nahielden om de Grande Armée te verdrijven komt Zamoyski niet. Nergens blijkt overigens dat hij in dit zonder dat al boeiende boek ambieert zo'n bredere analyse te geven maar het ontbreken ervan is toch enigszins onbevredigend. ( )

Begrijpelijke reconstructie van een onbegrijpelijke aktie. ( )

De eerste hoofdstukken bieden een prachtige tour d ‘horizon van politieke en militaire ontwikkelingen in het Europa van rond 1800 die uiteindelijk de opmaat vormden tot Napoleons aanval op Rusland. Hier is een rasverteller aan het woord: gelardeerd met voldoende details wordt de lezer duidelijk gemaakt hoe de verhoudingen waren en wat de mogelijkheden geweest zouden zijn om de catastrofe van 1812 te voorkomen. Met name Frankrijk en Rusland waren “gezogen in een spiraal van wantrouwen en machtspolitiek waardoor het heel moeilijk was om door onderhandelingen tot een regeling te komen”. Frankrijk vreesde de mogelijk Russische steun aan Engeland terwijl Napoleons maatschappelijke hervormingen de oosterse machthebbers een gruwel waren. Met weerzin werd bij voorbeeld naar het Poolse voorbeeld gekeken, waar, na bezetting door Napoleon, het lijfeigenschap werd afgeschaft; een economische steunpilaar in het feodale Rusland.
Duidelijk wordt dat beide partijen niet veel anders meer konden dan de strijd met elkaar aan te binden waarbij overigens een duidelijk doel ontbrak. Napoleon wilde Rusland zeker niet vernietigen doch slechts inlijven als bondgenoot tegen Engeland. Over de wijze waarop zulks vorm zou kunnen krijgen, was overigens niet nagedacht. ‘Er was niets dat Rusland bezat en dat Frankrijk zou willen hebben’. Rusland was evenmin klaar voor de strijd: zo was er ten tijde van de aanvang van de vijandelijkheden geen strategie en was niet in een duidelijke bevelvoering voorzien.

De strijd die door weersomstandigheden en de grote afstanden die afgelegd moesten worden, uiteindelijk eindigde in een inferno van dood en waanzin, is inmiddels vrij bekend doch de wijze waarop zij in dit boek uit de doeken wordt gedaan is imponerend. Beschrijvingen van strategische manoeuvres worden onderbouwd door vele voorbeelden en verslagen van ooggetuigen waarbij geput wordt uit gevonden correspondentie en dagboeken. En dat alles met een verhaallijn die alleen bij meestervertellers wordt aangetroffen.

Of Rusland door een groter vernuft en strategisch inzicht de Fransen overwon kan een ieder na lezing van het boek zelf concluderen. Feit is dat ze niet altijd optimaal profijt hebben getrokken uit fouten van Napoleon. De aanvaller streed zonder tastbaar doel, had in feite niets in Rusland te zoeken en uiteindelijk bleek dat de grootste zonde te zijn geweest. Het kat-en-muis-spel is boeiend om te volgen.

Het boek leest als de spreekwoordelijke ‘trein’ ( )

Zoals bekend is er maar één onwrikbare regel in de chaos van de Europese krijgsgeschiedenis: wie Rusland binnenvalt, verliest. Zo ook Napoleon, wiens veldtocht in 1812 het onderwerp is van dit boek. Een meeslepend verhaal dat vaardig wordt verteld met opname van veel oorspronkelijk materiaal (brieven, dagboeken, schetsen etcetera).

Zamoyski schrijft (net als Tolstoj in Oorlog & Vrede) de nederlaag van de Fransen toe aan een gebrekkige logistiek, de enorme afstanden en het barre klimaat. Maar in tegenstelling tot Tolstoj ziet hij de Russische tactiek van terugtrekken en het vermijden van grote veldslagen niet als een briljant meesterplan, maar als het gevolg van ad hoc improvisatie opgelegd door vrees voor Napoleon en rivaliteit binnen de Russische legertop. Het resultaat blijft natuurlijk hetzelfde, de ondergang van de Grande Armée.

Toch roept dit vragen op. Hebben de Russen zelf er echt helemaal niks mee te maken? Als je Zamoyski moet geloven nauwelijks. De Fransen zijn superieure soldaten, de Russische generaals onbekwaam (op Tolly na, maar dat is een Duitser), Rusland is een achterlijk land zonder veel cohesie, en zelfs de moed en onverzettelijkheid van de Russische infantrist berusten eigenlijk op passiviteit en gebrek aan verbeelding. Deze manier van redeneren doet denken aan de Duitse nieuwsberichten in wereldoorlog twee: de Wehrmacht boekt de ene klinkende overwinning na de andere en opeens staan de Russen voor Berlijn. Ergens ontbreekt iets. Maar wellicht is dit een andere constante in de oorlogen tegen Rusland en de berichtgeving daarover: de onderschatting van de tegenstander. Desondanks, goed boek. ( )