'Ecce Homo', of hoe de kansen van een grootsteedse 'alleman' in New York op één dag kunnen keren....

Tommy Wilhelm is vierenveertig jaar en heeft dringend geld nodig. Hij is een aan lager wal geraakte ex-acteur en betrekt een kamer in een New Yorks hotel waar ook zijn vader verblijft. Hij drinkt veel en is verslaafd aan barbituraten. Een korte schets van zijn levenssituatie verduidelijkt reeds veel: hij leeft gescheiden van zijn vrouw en twee kinderen. Zijn vrouw heeft het hoederecht over de kinderen; hij behoudt zijn vrijheid, maar als enige kostwinner dient hij wel een berg alimentatiegeld op te hoesten en zijn vrouw poogt voortdurend alle kosten voor de opvoeding van de kinderen op hem af te wentelen. Als troost kan hij de kinderen eenmaal per week meenemen naar een baseball wedstrijd van de 'Brooklyn Dodgers'. Zijn vader is een hoogbejaarde, befaamde diagnosticus-arts op rust die de strijd van het leven reeds achter de rug heeft en die verder met geen problemen meer wenst geconfronteerd te worden. Zijn enige zus woont ver weg en ze zijn niet meer 'on speaking terms'. Ook zijn moeder is reeds lang overleden. Hij heeft zijn universitaire studies in een pril stadium afgebroken op aanraden van een talentenjager van twijfelachtig allooi die hem de hemel op aarde beloofde in de filmindustrie in California. Maar na zeven jaar aanmodderen in dit milieu zonder noemenswaardig succes hield hij het daar voor bekeken. Verder dan onbeduidende bijrollen bracht hij het nooit. Hij was zelfs even hulpbroeder in een hospitaal in Los Angeles. Dan wordt hij maar verkoper voor de Rojax Corporation aan de Oostkust, een bedrijf gespecialiseerd in kindermeubelen en toebehoren. Na tien jaar werken moet hij evenwel zijn verkoopsgebied met een ander delen en een leidinggevende functie in de raad van bestuur wordt hem door de neus geboord door een plots opduikende schoonzoon van een eigenaar. Uiteindelijk geeft hij ook de brui aan deze job.

Ontgoocheld en gedegouteerd over wat de 'ratrace' van het werkelijke leven uiteindelijk maar voorstelt, wil hij het over een andere boeg gooien en laat zich inpakken door de mooie praatjes van een zekere Dr. Tamkin, ook een bewoner van het hotel. Over zijn leven tot dan toe fulmineert hij tegen zijn vader: 'Praat me niet over vrijheid. Een rijkaard kan vrij zijn met een inkomen van een miljoen netto. Een arme drommel kan vrij zijn omdat niemand het kan schelen wat hij uitvoert. Maar een man in mijn positie moet zich in het zweet werken tot hij dood neervalt.' (pag.61) Wilhelm laat zich door Tamkin meetronen naar de beurs van Wall Street om er zijn laatste zevenhonderd dollar in te zetten op hoogst speculatieve transacties op de goederenmarkten. Tamkin is een welbespraakte fantast met sjamanistische trekjes die Wilhelm ongeziene winsten voorspiegelt en hem een hedonistische levensvisie weet aan te praten: Hij wil de mensen in het 'hier en nu' brengen, in 'het werkelijke bestaan'. 'Het verleden is niet goed voor ons. De toekomst zit vol onzekerheden. Alleen de tegenwoordige tijd is werkelijk - Pluk de dag.' (pag. 81) Dit bon mot, geplukt uit een gedicht van Ronsard ('Ceuillez dès aujourd'hui les roses de la vie) doet Wilhelm overstag gaan voor de verlokkingen van het grote geld. Ondanks herhaalde waarschuwingen van zijn vader om zich niet met de man in te laten en na hevige emotionele tegenspraak met zichzelf vertrouwt hij tenslotte Tamkin een volmacht over zijn rekening toe. Nog dezelfde dag wordt hij opgelicht en verliest alles. Naar het wrange vervolg hoe het nu verder moet met Tommy Wilhelms leven geeft Saul Bellow de lezer het raden.

In wezen is dit het debacle en drama van een man met een uitgesproken jongensachtig karakter die zich veeleer laat leiden door plotse emotionele impulsen dan door een rationele en nuchtere inschatting van het soort mensen met wie hij zich best omringt voor zijn financiële en relationele avonturen. De planning van zijn leven was een puinhoop en nu wordt hem de rekening gepresenteerd. Omdat niemand hem helpt zijn uiteengeranseld en verzwakt sociaal weefsel terug op de rails te krijgen, is hij extra kwetsbaar om een weerwoord te stellen tegenover de haaienwereld van de grootstad. Met toenemende wanhoop ervaart hij een wurgende en ontstellende vervreemding en eenzaamheid. 'Je moest blijven vertalen, uitleggen, alles doornemen, en het was een hellevaart niet te begrijpen of begrepen te worden, niet de gekken van de normalen te kunnen onderscheiden, de wijzen van de dwazen, de jongen van de ouden of de zieken van de gezonden. De vaders waren geen vaders en de zoons geen zoons. Overdag moest je tegen jezelf praten, en 's nachts met jezelf redeneren. Wie was er anders om tegen te praten in een stad als New York?' (pag.102)

Maar er komt nog een apotheose in deze korte roman, een beklemmende finale neergepend met een schier mythische envergure. Hevig aangedaan na de catastrofale transacties op de beurs spoedt Wilhelm zich terug naar het hotel. Van nu af is hij totaal berooid. Tamkin blijkt met de noorderzon en met het instapgeld van Wilhelm verdwenen te zijn. Wat volgt is een beslissende en uiterst heftige confrontatie met zijn woedende vader, die hem een 'nagel van zijn doodskist' noemt en hem elke sprankel hoop op financiële steun meteen definitief doet vergeten. Het komt tot een onherstelbare breuk tussen beiden. Aan de receptie vindt hij bovendien een bericht van zijn vrouw. Met zijn laatste 'dimes' belt hij haar op en wordt tot overmaat van ramp nog eens flink de mantel uitgeveegd omwille van te laat gedateerde cheques die hij haar toestuurde. Hij is zo woedend dat hij bijna het telefoontoestel van de muur rukt. Ontredderd, verward en beduusd vlucht hij de straat op en door het gedrang van een menigte op de stoep wordt hij naar een synagoge gestuwd waar juist de offergang van een begrafenis plaatsvindt. De onbekende dode ligt opgebaard in een open kist en Wilhelm schuifelt dan ook maar aan voor de begroeting. Als hij bij de kist aankomt en zijn blik de starre ogen van de dode kruist, voltrekt zich een geweldige catharsis in zijn ziel. Hij begint onbedaarlijk heftig te huilen: 'De bron van alle tranen was plotseling in zijn binnenste opengebarsten, zwart, diep en heet, en ze stroomden naar buiten, schokten zijn lichaam, bogen zijn koppige hoofd, kromden zijn schouders, verwrongen zijn gezicht en verkrampten de handen waarmee hij zijn zakdoek vasthield. Zijn pogingen zichzelf weer in bedwang te krijgen waren nutteloos. De koude bal van woede en verdriet in zijn keel klom naar boven, hij gaf alle weerstand op, begroef zijn gezicht in zijn handen en huilde. Hij snikte met hart en ziel.' (pag. 143) Alle verhullingen en illusies vallen hier weg - de gehele galerij van 'vrienden en bekenden' waarvan je meent dat ze het goed met je voor hebben, toont plots haar hol en afzichtelijk gelaat. Het zichzelf toegemeten imago met zijn bezwerende bedwelming van het altijd triomferende ik stort als een kaartenhuis in elkaar, en de godganse omgeving weerklinkt nog een enkele keer als een rinkelend cimbaal. Bellow weet hier meesterlijk het gemoed van de lezer te treffen alsof hij hem een vanitas schilderij van Hans Baldung voorhoudt.

Op mythologisch niveau kan de instorting van Tommy Wilhelm geduid worden als een moord van de leegte op de levensdrift. Daar werkt dit korte boek zich in zijn 144 pagina's gestaag en crescendo naar toe. De taal van Bellow is als levensecht uit dagdagelijkse conversaties geplukt, er steekt ritme in het verhaal en de compositie is knap. Qua thematiek is er een vaag waarneembare verwantschap met 'Alleman' van Philip Roth, hoewel de schriftuur veel klassieker aanvoelt, meer direct is en dus minder literair doorwrocht. Het is immers vierendertig jaar eerder geschreven. Opwekkend is het niet. Cynisch of defaitistisch al evenmin. Noem het veeleer een realistisch, confronterend en 'thought provoking' portret van het Amerika zoals het er in de jaren vijftig voorstond, een niets verhullende 'demasqué' die de ware aard van het 'Cockaigne' dat de USA voor zijn uitverkoren burgers ooit pretendeerde te zijn blootlegt, een status die het overigens nu nog steeds tegenover al zijn ingezetenen tot elke prijs wenst hoog te houden. Misschien is dit nog maar eens een Amerikaans boek die de gevleugelde New Yorkse woorden: 'If I can make it there, I'll make it anywhere' (Sinatra) op een indringende manier bevraagt en in twijfel trekt. Het schetst ons de ijle, smalle en vluchtige contouren van die schim, 'the American Dream', waar dit land op voortstuwt en waar nog steeds de velen die haar najagen de tanden op hebben stuk gebeten. In de finale toont Saul Bellow ons hier evenwel het naakte gelaat van een illusieloze, gevallen man, een gemiddelde 'Elckerlijc', en hij weet precies hoe het ons te doen oplichten met de kracht van een plotse bliksemschicht die de duistere nacht doorklieft.…. ( )