De bolle Gogh is de biografie van Jaap Cohen over de Nederlandse regisseur, columnist, programmamaker en televisiepresentator Theo van Gogh (1957-2004).

Ik ken Van Gogh voornamelijk van zijn interviewprogramma Een Prettig Gesprek. Ik heb zijn datingshow De Hunkering wel eens gezien en heb hem verder talloze malen op televisie zijn mening horen verkondigen. Zijn (televisie)films ken ik niet en ik kan mij zijn colums niet echt herinneren. Hij staat mij vooral bij als de voorvechter van de vrije meningsuiting en als een zeer kundig en prettige interviewer. Verder leert de biografie mij dat Van Gogh een familiemens is, zeer trouw in zijn vriendschappen en een gulle gever bovendien.

Maar hij heeft een keerzijde. Beschaamt u in zijn ogen de vriendschap, dan bent u aan de beurt. Hij kan in zijn columns mensen tot op het bot beledigen. Dat houdt hij jarenlang vol als het moet. Hij provoceert als geen ander en vindt dat hij alles mag zeggen onder het banier van de vrije meningsuiting. Zijn biograaf Jaap Cohen probeert in deze biografie door te dringen tot deze ambivalentie.

Dat begint in Wassenaar, waar Van Gogh naar eigen zeggen ‘lijdt aan een gelukkige jeugd.’ Hij heeft liberale ouders met een, volgens hem, turbulent huwelijk. Daar ligt een oorzaak volgens Van Gogh;

‘Als ik de puinhoop van mijn leventje wil doorgronden, ontkom ik er niet aan,’…Zijn bindingsangst, zijn geslotenheid – dat wil zeggen: de moeite die hij had om anderen tot zijn innerlijke leven toe te laten – en zijn grote verbale agressie waren volgens hemzelf allemaal mede te herleiden tot de hevige confrontaties waarvan hij in zijn ouderlijk huis getuige was geweest.

Van Gogh wordt afgewezen op de Filmacademie maar gaat toch films maken. Hij is daarin autodidact en langzamerhand krijgt hij daarmee succes. Ook gaat hij columns schrijven en daarin neemt hij geen blad voor de mond. Schrijver Leon de Winter moet eraan geloven na een optreden bij Sonja Barend. Van Gogh insinueerde dat de joodse De Winter alleen maar over de oorlog schreef omdat er goed geld mee te verdienen was;

‘Een vleugje Zyklon B in een land dat zijn joodse ingezetenen bijna zonder een vinger uit te steken liet vermoorden, is altijd interessant,’ schreef hij, ‘Vooral commercieel gesproken.’

De Winter en ook Sonja Barend zouden hem een proces aandoen wat tot aan de Hoge Raad gevoerd zou worden en waarbij Van Gogh uiteindelijk vrijgesproken wordt. Al die jaren was Barend ook een dankbaar doelwit.

Toch krijgt Van Gogh ook zijn kans op televisie en interviewt hij 335 maal een bekende Nederlander in zijn programma, Een Prettig Gesprek, waar men aan het eind verzocht wordt een cactus te kussen. Van Gogh valt op door oprechte interesse in zijn gasten en door de manier waarop hij snel tot de kern van iemand weet door te dringen. Cohen;

Hij kon ook met droge ogen vissen naar de meest persoonlijke intimiteiten – opmerkelijk genoeg zonder zijn gasten buitensporig te irriteren.

Het zijn boeiende contrasten. Zijn gasten zijn vaak zeer over hem te spreken terwijl hij ook zijn schriftelijke vetes voortzet, onder meer met Hugo Brandt Corstius. Hij houdt ervan als hij een scherp weerwoord krijgt. Cabaretier Hans Teeuwen, journalist Ischa Meijer en publicist Theodor Holman zijn allemaal verbaal sterk en worden in meer of mindere mate vrienden van hem.

Van Gogh is en blijft vooral cineast en dit boek laat prima zien hoe hij zich daarin ontwikkelt. Niet alles lukt, maar hij maakt ook mooie films en wint prijzen. Hij heeft een vaste crew maar niet iedereen blijft bevriend met hem. Van Gogh heeft vaak duidelijke ideeën over wat hij wil, hoewel er bijna altijd een flauwe grap of schuine mop in moet. Soms zijn de ideeën te extreem en halen ze de eindstreep niet.

De biografie van een kleine 600 pagina’s is te veelomvattend om alles te benoemen. Leest u hoe muzikante Frédérique Spigt Theo uit haar auto trapt, hoe oud-minister Gerrit Zalm in zijn film terecht komt, hoe hij Caroline Tensen volledig over de zeik krijgt, hoe hij politica Fatima Elatik tot doelwit maakt maar dat zij uiteindelijk een prima gesprek met hem voert, over zijn vele verhoudingen met allerlei vriendinnen en of hij uiteindelijk met zijn moeder de ‘Eeuwigdurende Beweging’ heeft gemaakt. Het is teveel om op te noemen en het wordt door Cohen in een prima stijl opgeschreven, het boek leest als een trein.

U kent allen de afloop. Van Gogh stak, in navolging van Pim Fortuyn die hij bewonderde, zijn islam-kritiek niet onder stoelen of banken. Ook toen de bedreigingen in volle hevigheid toenamen, na het maken van de film Submission met Ayaan Hirsi Ali, was hij ervan overtuigd dat ze ‘de dorpsgek’ niet zouden pakken. Dat verkondigde hij tegen beter weten in, hij bekostigde voor zijn onderburen gepantserd glas voor hun woonkamer.

Mohammed B. maakte een einde aan het leven van Theo van Gogh. Burgemeester Cohen (overigens de vader van de auteur) gebruikte bij de lawaai-demonstratie de volgende aan Voltaire vaak toegeschreven quote, die ik erg passend vind voor het gedachtengoed van Van Gogh:

‘Ik ben het in alles wat u zegt met u oneens, maar ik zal blijven strijden voor uw recht om dat te mogen zeggen.’

Ikzelf was het lang niet altijd eens met Van Gogh, maar ik vond het wel een kleurrijke persoon die ik graag mocht horen praten. Ik mis dat soort karakters wel in de huidige media. Cohen heeft een prachtige biografie afgeleverd met een aantal mogelijke aanwijzingen voor die ambivalentie van Theo van Gogh. Gaat u dat vooral zelf lezen. ( )