Vasili Grossman was a renowed writer and journalist in the USSR. In World War II he covered major events, including the Battle of Moscow, the Battle of Stalingrad, the Battle of Kursk and the Battle of Berlin. He was one of the first who wrote about the German extermination camps, as he was there when Treblinka was liberated.
When Khrushchev spoke openly about the Stalin terror in 1961, Grossman thought the time for his magnum opus "Life and Fate" had come. He was devastated when the manuscript (and all copies) was taken by the KGB. Fortunately for us, he did hide two copies at friends, one was smuggled out of the USSR and first published in Switserland in 1980, 16 years after Grossman died.

The story takes place around the Battle of Stalingrad (1942-1943), following the Shaposhnikova family and some their friends. Grossman paints a wide and very vivid portrait of Sovjet (and some German) citizens in World War II.
Most gripping were the last letter of a Jewish mother to her son, she writes from the German occupied Ukrain and will be killed and her voyage freight train to the gaz chamber in Auschwitz; and the downfall of a loyal communist, victim of Stalins brutal reign.
All characters are very human, with human flaws, making mistakes, that sometimes are held harsh against them. Everyone tries to survive in his own tiny way, some do survive, others are crushed in the war, in the camps, in Stalinism...

I was blown away by this epic story. It is no easy read, both the content and the many characters can be overwhelming at times. I learned a lot, not only about Stalingrad and its significance in WW II, but also about Stalin, the great purge of 1937 and the early days of the USSR.

With a lot of footnotes and over 200 characters, I found it handy to keep two extra bookmarks at the footnotes and the list of characters at the end of the book. ( )

Over het Duits beleg van Stalingrad ; het heldhaftige verdedigen door de Russen. Grossman wisselt in het boek van episodes en locaties : het front, de achterhoede en scenes uit het burgerleven, in de steppe, een werkkamp, een laboratorium, in een wagon met getransporteerden die 'verwerkt' worden in de kampen en over angstige burgers overal te lande.... Het boek bespreekt het wezenlijke van het totalitarisme van Rusland en van Nazi-Duitsland die weinig van elkaar verschillen en die de mens zelfs drijft tot verraad... Daarnaast zijn er verschillende filosofische, leger technische en antropologische dissertaties over bijvoorbeeld het Jodendom, het antisemitisme, en een subjectieve benadering van de karaktertrekken van officieren, enz...
De beschouwingen van het Russische totalitarisme met verraad, martelingen en executies en het onverbiddelijke van de communistische partij worden de auteur erg kwalijk genomen, zodat dit boek pas het daglicht zag in 1989! ( )

Laat me maar beginnen met te zeggen dat een recensie nooit helemaal recht kan doen aan dit vuistdikke, maar indrukwekkende boek. Vooreerst is het belangrijk om weten dat het is geschreven door een overtuigd Sovjetburger, een journalist met enige naam in de Sovjetunie, in de jaren 50 van de vorige eeuw. Maar wel een journalist die geleidelijk tot het inzicht was gekomen hoe nefast de excessen van het stalinisme waren (de gedwongen collectivisatie van de jaren ’30, de zuiveringsprocessen van 1937, de goelag-kampen en het antisemitisme van eind jaren ’40). En die dacht dat na de afrekening met Stalin door Chroetsjov de tijd was aangebroken waarin het “reëel bestaande socialisme” open zou komen te staan voor vrijheid en democratie.
Dit boek ademt helemaal die verzuchting, en het is dus zeer moedig en gewaagd van Grossman dat hij dit heeft neergepend. Het toneel waarop hij deze boodschap meegeeft is dat van de tweede wereldoorlog, en wel de cruciale omslag bij de slag om Stalingrad, eind 1942-begin 1943, die de eerste nederlaag van Nazi-Duitsland betekende en het begin van het einde. Grossman heeft zich duidelijk geïnspireerd op Tolstoi’s Oorlog en Vrede, van precies een eeuw daarvoor (en hij steekt dat ook niet weg): hij schildert net als Tolstoi een breed panorama van een cruciaal tijdsgewricht wanneer het lot van Rusland aan een zijden draadje hangt; Grossman heeft daarbij zowel aandacht voor figuren aan de top (hij verplaatst zich zelfs even in de huid van Hitler en Stalin) als aan gewone soldaten, gettobewoners, een grootmoeder, enzovoort, en geregeld plaatst hij ook algemene, theoretische beschouwingen over geschiedenis, vriendschap en andere levenswijsheden.
Maar er zijn ook duidelijke verschillen met Oorlog en vrede. De “onvermijdelijke gang van de geschiedenis” van Tolstoi is vervangen door de kracht van de staat, en met name de totalitaire staat, die individuen plooit en vermaalt, zonder mededogen. Hij illustreert dat aan de hand van een aantal concrete figuren, met onder meer de uiterst loyale partijcommissaris Krymov als meest tragische slachtoffer. Grossman gaat zelfs zo ver dat hij het Stalin-totalitarisme gelijkschakelt met dat van Hitler, ongehoord toch voor een Sovjetcommunist.
Maar de grote kracht van Leven en Lot ligt vooral in de tekening van de menselijke figuren. SPOILER ALERT. Het belangrijkste personage, de nucleaire wetenschapper Strum bijvoorbeeld, moet op een bepaald moment een ontzettende publieke vernedering ondergaan omdat het systeem zich tegen hem keert, met veel moeite (en veel zelftwijfel) houdt hij stand terwijl al zijn vrienden hem in de steek laten, tot Stalin plots van gedacht verandert, hij weer gerehabiliteerd wordt, maar dan zelf onhandig meewerkt aan de ondergang van enkele anderen. Grossman’s helden blijken zwakke mensen, maar dus wel heel menselijke mensen; in dit opzicht leunt hij nauw aan bij een andere leermeester van hem, Tsjechov.
Bijzonder is de aandacht die Grossman geeft aan het holocaust-verhaal. Zelf van joodse afkomst, was hij zich voor de oorlog niet echt bewust van zijn achtergrond, maar de verschrikkingen van het nazi-regime openden hem de ogen, en deden hem inzien dat het antisemitisme ook in de "ideale" Sovjetstaat wijd verbreid was. Blijkbaar was hij een van de eersten die de reële omvang van de Jodenvervolging door de nazi's onder de aandacht bracht (al in 1943), en in deze roman maakt hij dat kolossale drama zeer tastbaar aan de hand van enkele concrete figuren. Huiveringwekkend.
De rode draad in Grossman’s verhaal is dat van de onstuitbare drang van het leven naar vrijheid. Het is die boodschap die ook gemaakt heeft dat het boek niet gepubliceerd is geraakt in de jaren ’60. De Sovjet-geheime dienst heeft zelfs vakkundig (bijna) alle exemplaren van het manuscript vernietigd. Zelfs een moedige brief van Grossman aan Chroetsjov kon daar niets aan verhelpen, en de auteur stierf enkele jaren later als een gebroken man. Gelukkig had hij een exemplaar van het manuscript bij een vriendin ondergebracht, waardoor het met veel vertraging in 1980 toch gepubliceerd kon worden.
Leven en Lot is zeker een van de grote romans uit de twintigste eeuw, vooral door zijn thematiek. Vormelijk-literair bevat het episoden en fragmenten die van een hallucinante, dramatische schoonheid zijn, al is het een vrij conventioneel verteld verhaal. Er zitten zeker ook zwakke passages in en verhaallijnen die niet helemaal uitgewerkt zijn, en voor de argeloze lezer zullen de 243 personages (met de gebruikelijke Russische voornaam, tussennaam, familie naam en koosnaam) het leescomfort danig op de proef stellen. Maar desondanks is er maar één woord voor dit miskend meesterwerk: indrukwekkend! ( )

prachtig epos over lotgevallen ten tijden van de slag om stalingrad. beschrijving van het bedrukkende van het fascisme en het stalinisme, doet denken aan oorlog en vrede incl al die russische namen ( )

Waarschijnlijk kun je van een boek zoals ‘Leven en lot’ geen correcte evaluatie maken vlak na het lezen ervan. Een dergelijk boek moet je laten bezinken, misschien zelfs nog een tweede keer lezen. Het is zo veelomvattend dat je heel de rijkdom ervan onmogelijk in één keer kunt opnemen.
Dit zijn dus de impressies na een eerste lezing,als je als lezer al de grootste moeite om niet verloren te lopen in de plethora van personages. Op een of andere manier verwijzen ze wel naar hoofdpersoon Strum, maar toch. Ze spelen bovendien allemaal een rol in hun eigen verhaal, dat parallel verloopt met al de andere: de slag om Stalingrad, de Holocaust, het terreurregime van Stalin, de eerste stappen in de wetenschappelijke ontwikkeling van wat ooit de atoombom zal zijn. In die grote historische verhalen spelen kleine individuele mensen hun eigen rolletje. Zelfs al zijn ze zich daarvan bewust, het verhindert niet dat ze erdoor worden doodgeknepen. Als er nog ergens iemand is die gelooft dat het communisme iets positiefs heeft betekend voor de mensheid, kan Grossman — die het communistisch systeem van binnenuit kende en schrijft over zaken die hij met eigen ogen heeft gezien en/of aan den lijve heeft ondervonden — hem wellicht enige realiteitszin bijbrengen.
Diverse verhaallijnen worden niet afgesloten en je vraagt je op het einde af wat er uiteindelijk van al die personages wordt. Misschien was dat precies de bedoeling van Grossman: je als lezer onderdompelen in de leefwereld van Rusland tijdens de oorlog, zodat je voor jezelf de vraag moet beantwoorden: ‘Wat zou ik, daar en toen, gedaan hebben?’ ( )