De fascinatie voor de Duitse literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki die mij altijd beroerde liet me nooit los en overviel me opnieuw toen zijn autobiografie in 2000 verscheen. Ik wilde haar beslist lezen. Wie kent hem niet van het eloquente vuurwerk die hij herhaaldelijk afstak in zijn heroïsche en verbeten discussies met Sigrid Löffler, Hellmuth Karasek en een wisselende vierde persoon in het ongeëvenaarde format ‘das literarische Quartett’ op ZDF. Op het einde dook ook de zeer voortreffelijke critica Iris Radisch soms eens op in zijn programma. Toen hadden literatuurbesprekingen nog een artistieke glans en de gedegen argumentatie die er gehanteerd werd daagde de kijker echt uit tot stellingname en veronderstelde parate literaire en historische kennis. Ik was benieuwd welke mens ik zou ontdekken in die autobiografie en hoopte meer te weten te komen over het leven van dit dominant en dikwijls betweterig televisiepersonage.

Marcel Reich-Ranicki werd als Marceli Reich geboren (1920) in Wloclawek, Polen in een geassimileerde Joodse, Pools-Duitse middenstandsfamilie. Hij bestempelde zijn ouders als ietwat wereldvreemde lui: zijn moeder was Duitse, maar voelde zich door haar huwelijk veeleer een banneling in Polen. Naar Duitsland en het kloppende hart van de Berlijnse cultuur bleef ze altijd hartstochtelijk verlangen. Ook zijn vader was artistiek georiënteerd maar bleek voor het zakenleven ongeschikt. Zijn kleine fabriek voor bouwmaterialen ging in 1928 failliet. Van de drie kinderen was Marcel de enige die de Duitse school van zijn geboortestad mocht bezoeken.

Zijn ouders stuurden hem vanaf 1929 naar familie in Berlijn waar hij het Fichte-Gymnasium doorliep. Temidden van de facistische golf die Duitsland overspoelde en teisterde, verdiepte hij zich in de lectuur van de Duitse klassieken, en ontdekte zo de onvermoede wereld van theater, klassieke muziek en opera. Over Goethe naar Fontane tot Döblin, niets van de Duitse klassieke canon was hem vreemd. Vooral Thomas Mann, met zijn publieke distantie tegenover de nazi’s werd niet alleen zijn literaire maar ook zijn morele mentor. Ondanks de steeds toenemende druk om Joden te verwijderen uit het onderwijs, kon hij toch nog met succes zijn ‘Abitur’ in Berlijn beëindigen in 1937. Een inschrijving voor verdere studie aan de universiteit lukte echter niet meer en Reich-Ranicki moest gedwongen terug emigreren naar Polen. Na de Duitse inval van 1 september 1939 werd zijn familie pas ten volle vogelvrij verklaarde ‘outcasts’. In november 1940 werden ze gedwongen zich in het Joodse ghetto van Warschau te vestigen. Daar leerde Marcel zijn vrouw Tosia kennen. Ze woonden in hetzelfde huizenblok. Maar Tosia's familie overkwam al snel grote rampspoed. Haar vader, vertwijfeld en murw geslagen door de grote ellende die de Joden in het ghetto trof, pleegde zelfmoord. Marcel Reich-Ranicki werkte inmiddels voor de door de bezetter gedoogde, tot collaboratie gedwongen ‘Judenrat’ als vertaler en schreef tevens muziekrecensies onder diverse pseudoniemen. Zijn betrekking bij de ‘Judenrat’ kon hem alsnog behoeden voor deportatie. Ook Tosia vond een soortgelijke betrekking die haar een tijdelijk maar onzekere protectie verschafte. Maar de rest van hun familie werd, zoals bijna alle Warschause Joden, stelselmatig geselecteerd en naar het vernietigingskamp Treblinka gestuurd. Over de afgrondelijke gruwel die zich daar afspeelde heeft Gitta Sereny een zeer goed gedocumenteerd boek geschreven. Toen hen hetzelfde lot boven het hoofd hing kon het jonggetrouwde koppel met veel meer geluk dan overleg in februari 1943 Warschau ontvluchten door wachtposten om te kopen. Na diverse onderduikadressen, vonden ze uiteindelijk voor de rest van de oorlog een schuilplaats waar ze konden blijven bij een Poolse werkloze drukker en zijn vrouw. Onmiddellijk na de oorlog werkte Reich-Ranicki voor de toenmalige Poolse regering in diverse functies, wat hem ook voor twee jaar naar London bracht. Terug in het inmiddels Stalinistische Polen werd hij wegens ‘ideologische vervreemding’ uit de Communistische Partij geroyeerd en belandde zelfs voor een paar weken in de gevangenis.

Terug thuis vestigde Reich-Ranicki zich in Polen als onafhankelijk schrijver en als medewerker van een belangrijke Warschause uitgeverij, maar hij kreeg vanaf 1953 een publicatieverbod opgelegd. Tijdens een studiereis naar de BRD in 1958 vroeg hij samen met zijn vrouw en enige zoon politiek asiel aan. Ze verwierven een Westduits paspoort, mede op voorspraak van een paar leden van de ‘Gruppe 47’. Met tomeloze energie en een hem kenmerkende, nooit aflatende ‘Ehrgeiz’ werkte hij zich de komende decennia op tot een der meest toonaangevende literaire critici in de Bondsrepubliek. Hij werd recensent bij het elitaire Hamburgse weekblad ‘die Zeit’ en schreef ook voor de ’Franfurter Allgemeine Zeitung’. Ook aan diverse radioprogramma's werkte hij mee. Reich-Ranicki ademde nu eenmaal altijd literatuur uit en zijn talrijke ontmoetingen met toonaangevende literaire figuren uit het na-oorlogse Duitsland en de literaire neerslag daarvan laten nog steeds een blijvende hooggestemde indruk na. Naast velen passeren schrijvers met een hoog profiel zoals Günter Grass, Elias Canetti, Heinrich Böll, Max Frisch, Thomas Bernhardt, Elfriede Jelinek, Martin Walser en Peter Handke de revue. Hij bleef evenwel zijn gehele leven een autodidact zonder dat hij een universitair diploma kon voorleggen. Hij kon dus nooit op het status bogen ‘ein Akademiker’ te zijn. Dit belette hem toch niet om voor diverse binnen- en buitenlandse universiteiten literatuurkritiek te doceren. Vanaf 1988 werd hij toenemend een nationale cultfiguur door het presenteren van ‘das literarische Quartett’ op televisie. Na rondvraag bleek 98% van alle Duitsers hem minstens bij naam te kennen. Hij verwierf de reputatie een literaire carrière te kunnen maken of kraken. Maar op het einde van zijn loopbaan mat hij zich bijwijlen de sterallures van een onfeilbaar literair orakel toe, dat zichzelf een hoger bestaansrecht toeëigende dan de schrijver zelf. Zo herinner ik mij een foto op de cover van ‘der Spiegel’ waar hij bij het verschijnen van ‘Ein weites Feld’ (Een gebied zonder eind) van Günter Grass - m.i. toch een onvergetelijke roman over de perikelen na ‘die Wende’ (1989) met de oprichting van de ‘Treuhandanstalt’ - het boek verscheurde om het vervolgens in diezelfde 'der Spiegel' tot de grond af te kraken met de hem kenmerkende apodictische slagkracht. Nu, men kan van de man houden of niet, maar een ding moet men hem toch nageven: door alle ellende die hij doorstond leerde hij reeds vroeg zijn rug te rechten en van zich af te bijten en dat maakte hem tot die zeer goed van de tongriem gesneden, voortdurend met zijn krakende stem afwisselend jeremiërende en docerende, vaak hoogst controversiële verbale vechter zoals we hem altijd zullen herinneren. Reich-Ranicki op televisie beluisteren stond altijd garant voor spanning en spektakel.

In april 2009 zond Arte een tweedelige thema-avond over Reich-Ranicki uit. Vooreerst werd de film: ’Marcel Reich-Ranicki - Mein Leben’ getoond, gevolgd door een documentaire over hem van de Duitse cineaste Diane von Wrede. Je kunt de film nog steeds verkrijgen en ook de documentaire moet nog wel ergens op te diepen zijn.

Marcel Reich-Ranicki overleed op 18 september 2013 in Frankfurt-am-Main op een begenadigde leeftijd van 93 jaar. ( )