Het is waar, Scheffer heeft een boek geschreven dat in niets op een memo lijkt. Hij brengt er de immigratieonderzoekingen en integratieopvattingen in samen van sociologen als Oscar Handlin, Aristide Zolberg en de zwarte activist-socioloog W.E.B. Du Bois. Dat zijn niet echt klinkende namen in het Nederlandse debat. De hoofdrolspelers dááruit komen daarentegen nauwelijks in het boek voor. Hirsi Ali komt er met één vermelding bekaaid van af en aan de rol die Fortuyn heeft gespeeld, wijdt Scheffer drie van de 477 pagina’s. Alleen voor het effect van zijn eigen essay uit 2000 maakt hij een uitzondering.

Het idee van ‘integratie met behoud van de eigen identiteit’ is voorgoed verleden tijd. Waar het om gaat, is de aanvaarding van gemeenschappelijke waarden. Dat is voor de auteur geen vorm van onverschillig wereldburgerschap waarbij men zich niet langer verantwoordelijk voelt voor de gemeenschap waaruit men afkomstig is. Het plaatst de nieuwkomers voor een cruciale keuze: of ze proberen deel te worden van de ontvangende samenleving, maar dan corrumperen bijvoorbeeld moslims hun geloof, of ze blijven zuiver in de leer. Volgens Scheffer zou het helpen als ‘een meer liberale islam voet aan de grond zou krijgen’. In elk geval moet volgens de auteur de secularisering van de instituties worden voltooid. Dat betekent niet dat moslims hun geloof moeten afvallen, maar wel dat ze kritiek op hun godsdienst toelaten. ‘De vrijheid van moslims kan alleen maar worden verdedigd wanneer moslims de vrijheid van de critici van hun geloof willen verdedigen.’ Hier komt de auteur tot het centrale discussiepunt. Mogen we godsdiensten bekritiseren of niet? Volgens Scheffer natuurlijk wel. De islam heeft volgens hem behoefte aan klokkenluiders, denk aan vrouwen als Irshad Manji, Nahed Selim en Naema Tahir. Het moet uiteindelijk leiden tot een meer ontspannen houding tegenover de islam. Het alternatief is immers vreselijk, niet alleen voor de islamitische vrouwen en homoseksuelen, maar ook voor de burgers in het Westen. Denk aan de strijd tegen het terrorisme, waarbij tal van rechten en vrijheden van individuen werden opgeofferd voor een virtuele veiligheid.

Het PvdA-lid Scheffer heeft ook veel gezag. Zeven jaar geleden maakte hij met zijn essay over het multiculturele drama een abrupt einde aan de gedachte dat ons vrijblijvende multiculturalisme goed was voor de nieuwkomers. Niet langer wegkijken, vergoelijken en de segregatie maar voor lief nemen, maar de immigranten dwingen om mee te doen. Dat was toen vloeken in de linkse kerk, want veel van wat Scheffer zei, werd traditiegetrouw geassocieerd met onfrisse lieden van extreem rechtse signatuur, zoals Janmaat, Le Pen, Dewinter en consorten. Toegegeven, de toenmalige VVD-leider Bolkestein had ook wel eens iets in die trant opgemerkt, maar dat werd als een eenmalige oprisping gezien.

Het land van aankomst is een uitvoerige onderbouwing van Scheffers essay over het multiculturele drama, en meer dan dat. De auteur heeft zich breed ingelezen, en de literatuurlijst is van een encyclopedische omvang. Hier en daar lijkt de tekst op een omgevallen boekenkast, maar dat vergeef je de auteur graag vanwege zijn weloverwogen meningen en zeer leesbare stijl. Het zal overigens nog een hele toer worden om na te gaan waar al die citaten en opvattingen precies vandaan komen, want voetnoten ontbreken. Immigratie en integratie zijn steeds terugkerende thema's, maar en passant behandelt Scheffer ook de geschiedenis van de Europese expansie, het kolonialisme, de dekolonisatie, het racisme, de afwijkende ontwikkeling van China, de eenwording van Europa, de opkomst van de laïcité in Frankrijk, de discriminatie van de ex-slaven in de VS, de gelijkwaardigheid en ongelijkwaardigheid van culturen, en zo kan ik nog wel even doorgaan.

In bepaalde opzichten is dit boek van Scheffer een intellectuele rechtvaardiging van zijn essay en een uitwerking van het betoog dat hem de laatste jaren deed uitgroeien tot een invloedrijk opinieleider. Scheffers belangrijkste opponenten zijn niet de migranten of de moslims, maar de multiculturalisten: een zelfbewuste, kosmopolitische elite die weigert culturele verschillen te confronteren en die weinig waardering heeft voor het ontwikkelen van een positieve, nationale identiteit. Het is een elite die tegelijkertijd de ogen sluit voor de ontwrichtende effecten die deze houding heeft op de Nederlandse samenleving. Als pleitbezorger voor de ingezetenen benadrukt Scheffer opnieuw dat de zorgen van de ‘meerderheidscultuur’ niet alleen voortkomen uit ongefundeerde angst voor het onbekende, maar uiting geven aan gerechtvaardigde vragen over de effecten van immigratie (veiligheid, over de toekomst van de verzorgingsstaat, de kwaliteit van het stedelijk leven en de toekomst van de democratie zelf).

Wat zijn boek belangrijk maakt is zijn poging om zijn rol als antagonist te overstijgen. Dat wordt duidelijk uit de structuur van het boek; een serie beschouwende reportages waarin de auteur verhaalt wat hij zegt te hebben geleerd in de afgelopen jaren. De hoofdstukken zijn thematisch geordend en geven inzicht in onderwerpen als de dynamiek van globale immigratie, de manieren waarop Europa en vooral de Verenigde Staten zijn omgegaan met migratie, ‘het verdeelde huis van de Islam’ en ‘de kunst van het kosmopolitisme’. Deze goed onderbouwde en boeiende reportages bieden de lezer een perspectieven op aanpalende ontwikkelingen en op discussies die gerelateerd zijnaan migratie en het integratiedebat in Nederland. Ondanks zijn debatten met de multiculturalisten, worden delen van deze hoofdstukken gekarakteriseerd door een voorzichtigheid, waarin Scheffer oog heeft voor de complexiteit van deze vraagstukken.